Οι Έλληνες φαραώ

Μπορεί να ήταν οι τελευταίοι των φαραώ όμως συνέβαλαν τα μέγιστα στην ακμή της Αλεξάνδρειας και τελικά δολοφονήθηκαν από τους πολιτικούς αντιπάλους τους. Αυτή είναι η ιστορία των Πτολεμαίων.Καμία αυτοκρατορία στην ιστορία της ανθρωπότητας δεν ήταν τόσο μακραίωνη όσο εκείνη των Αιγυπτίων. Αδιάψευστος μάρτυρας το γεγονός ότι ανάμεσα στον πρώτο και τον τελευταίο φαραώ μεσολάβησαν περίπου 2.700 χρόνια. Δηλαδή, αν ήμασταν Αιγύπτιοι και ο πρώτος φαραώ ανέβαινε στο θρόνο την εποχή της γέννησης του Χριστού, τώρα θα διανύαμε την Τρίτη Ενδιάμεση Περίοδο της αιγυπτιακής αυτοκρατορίας και θα είχαμε ακόμη μπροστά μας επτά αιώνες βασιλείας!
Ο Μέγας Αλέξανδρος στην Αίγυπτο
Η Αίγυπτος βίωσε τα πάντα μέσα σε αυτούς τους είκοσι επτά αιώνες αυτοκρατορίας: λαϊκές εξεγέρσεις, συνωμοσίες, δολοφονίες ηγετών, λιμούς, εισβολές, αιρέσεις, εποχές ευμάρειας και συνεχείς πολέμους. Αλλά ό,τι κι αν συνέβαινε, η εξουσία των φαραώ παρέμενε ακλόνητη. Όλα αυτά μέχρι τον 4ο αιώνα π.Χ., όταν η αποδυναμωμένη Αίγυπτος δέχτηκε την εισβολή της πανίσχυρης πολεμικής μηχανής των Περσών. Το 341 π.Χ. ο τελευταίος φαραώ της τριακοστής δυναστείας, Νεκτανεβώ B´, εξαφανίστηκε χωρίς να αφήσει ίχνη, και οι Πέρσες με επικεφαλής τον Αρταξέρξη τον Γ΄ κατέκτησαν τη χώρα του Νείλου. Ωστόσο κατάφεραν να απολαύσουν τη νίκη τους μόνο για εννέα χρόνια, μέχρι που εμφανίστηκε στο προσκήνιο ο βασιλιάς της Μακεδονίας Αλέξανδρος, γεννημένος για να αλλάξει το ρου της ιστορίας.
Ένα πρωί του 333 π.Χ. ο Αλέξανδρος ο Μακεδών, 23 ετών τότε, επικεφαλής ενός στρατού που απαρτιζόταν από τους πιο ικανούς πολεμιστές, ήρθε σε σύγκρουση με την ισχυρή στρατιωτική δύναμη των Περσών υπό τις διαταγές του Δαρείου του Γ΄. Η μάχη τελείωσε με την ταπεινωτική φυγή του Δαρείου και την αιχμαλωσία της οικογένειάς του. Οι δρόμοι της Ανατολής ήταν πλέον ανοιχτοί για τις ελληνικές δυνάμεις. Η Φοινίκη έπεσε στα χέρια του Αλέξανδρου, και οι Πέρσες σατράπες που εξουσίαζαν την Αίγυπτο δεν κατάφεραν να αντισταθούν στο στρατό του. Ένα χρόνο αργότερα, μπήκε σε μια χώρα που αμέσως τον ανακήρυξε απελευθερωτή και τον ενθρόνισε στη διάσημη όαση της Σίβας σαν γιο του Άμμωνα, αναγνωρίζοντάς τον ως φαραώ. Σύντομα επρόκειτο να ιδρύσει μια πόλη στο δέλτα του Νείλου, ανάμεσα στη λίμνη Μαρεώτιδα και τη θάλασσα της Μεσογείου, στην οποία έδωσε το όνομά του. Η Αλεξάνδρεια, η πρώτη από μια σειρά πόλεων με το ίδιο όνομα, έμελλε να γίνει κέντρο όλων των επιστημών της αρχαιότητας.
Κατά εννέα χρόνια που ακολούθησαν μετά την ίδρυση της Αλεξάνδρειας ο Αλέξανδρος επρόκειτο να μεταμορφώσει εντελώς το χάρτη του τότε γνωστού κόσμου και να ονομαστεί Μέγας. Σε μια από τις μεγαλύτερες πολεμικές εποποιίες της ιστορίας προέλασε με τα στρατεύματά του μέχρι τις κοίτες του Ινδού Ποταμού, τον οποίο ωστόσο δε διέσχισε, μετά την αντίδραση των αντρών του, οι οποίοι δήλωναν ότι είχαν φτάσει ήδη πολύ μακριά.
Μάχη για τη διαδοχή
Ο θάνατος του Αλέξανδρου, πιθανότατα από ελονοσία, στις 10 Ιουνίου του 323 π.Χ. άφησε ένα δυσαναπλήρωτο κενό. Κανείς δεν είχε φανταστεί ότι η τεράστια αυτοκρατορία του θα έμενε ξαφνικά ακυβέρνητη. Ο Αλέξανδρος άφησε πίσω του τέσσερις συζύγους, ένα γιο και έναν ετεροθαλή αδερφό που θα μπορούσαν να γίνουν οι διάδοχοί του, αλλά κανένας δεν κατάφερε να επιζήσει πάνω από μερικούς μήνες μετά το θάνατό του. Όλοι δολοφονήθηκαν, καθώς οι στρατηγοί του Αλέξανδρου δεν ήταν διατεθειμένοι να δεχτούν διαταγές από γυναίκες ή παιδιά, από τη στιγμή που παιζόταν η τύχη σχεδόν όλου του κόσμου. Αυτοί οι στρατηγοί, οι «διάδοχοι», πολέμησαν μέχρι τελικής πτώσης μεταξύ τους για περίπου είκοσι χρόνια στο πλαίσιο μιας άγριας και αιματηρής διαμάχης για τη διεκδίκηση του θρόνου, η οποία τερματίστηκε με τον κατακερματισμό και τη διάλυση της αυτοκρατορίας.
Ο επόμενος φαραώ της Αιγύπτου ανέβηκε στο θρόνο 36 χρόνια μετά την εξαφάνιση του Νεκτανεβώ Β΄ και 18 χρόνια μετά το θάνατο του Αλέξανδρου. Επρόκειτο για έναν από τους πιο ισχυρούς διαδόχους, τον Πτολεμαίο, ο οποίος αποφάσισε να μείνει στην Αίγυπτο από την πρώτη στιγμή και, φυσικά, επέλεξε να κάνει την Αλεξάνδρεια πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας. Αυτός ο οικισμός είχε το πλεονέκτημα ότι ήταν παραθαλάσσιος, οπότε θα μπορούσε να δεχτεί εύκολα και γρήγορα ναυτική βοήθεια από τους Έλληνες σε περίπτωση που ο αιγυπτιακός λαός επαναστατούσε ενάντια στο νέο ηγέτη.
Η Αλεξάνδρεια ήταν μια ελληνική πόλη. Την κατοικούσαν Έλληνες που έρχονταν όσο το δυνατόν λιγότερο σε επαφή με τις εβραϊκές και αιγυπτιακές μειονότητες, οι οποίες είχαν επιφορτιστεί με τις πιο «ταπεινές» εργασίες. Χτισμένη σε καινούρια θεμέλια, είχε έξοχη ρυμοτομία και διέθετε πρότυπο δίκτυο ύδρευσης. Πολλές από τις κατοικίες της ήταν πραγματικά παλάτια, ενώ η εκπαίδευση που λάμβαναν οι άντρες της υψηλής κοινωνίας θεωρείτο η καλύτερη του κόσμου.
Για τ’ όνομα των θεών
Ο Πτολεμαίος καταγόταν από τη Μακεδονία, σαν τον Αλέξανδρο, και ήταν μόλις έντεκα χρόνια μεγαλύτερος. Είχε γνωρίσει τον πρίγκιπα όταν εκείνος ήταν ακόμη έφηβος και τον ακολούθησε σε όλες τις εκστρατείες του. Θεωρείτο ο πιο διανοούμενος από τους διαδόχους (έγραφε ιστορικά βιβλία) και, όπως φαίνεται, ο πιο έξυπνος ή πιο τυχερός, καθώς ήταν ο μοναδικός που πέθανε από φυσικά αίτια, στην ηλικία των 84 ετών.
Ως φαραώ, ο Πτολεμαίος είχε αναλάβει να φέρει σε πέρας μια μάλλον ακατόρθωτη αποστολή: να διατηρήσει την εξουσία σε μια χώρα όπως την Αίγυπτο, τόσο χαοτική, τόσο διαφορετική από την Ελλάδα και ελάχιστα δεκτική σε καινοτομίες. Σε αυτό να προσθέσουμε και το γεγονός ότι ήταν ο πρώτος από μια δυναστεία Αιγυπτίων αυτοκρατόρων οι οποίοι δεν μπορούσαν να διαγράψουν την ελληνική καταγωγή τους. Καλείτο, ουσιαστικά, να δημιουργήσει ένα ολοκληρωτικά νέο σύμπαν ιδεών. Ξεκίνησε λοιπόν με τους θεούς. Δημιούργησε τον Σάραπις, ο οποίος είχε πρόσωπο ενήλικα άντρα, μακριά μαλλιά και πλούσια γενειάδα. Φορούσε έναν απροσδιόριστο χιτώνα και έφερε στο κεφάλι ένα μυστηριώδες δοχείο. Τα χαρακτηριστικά του ήταν σαφώς ελληνικά, αλλά το δοχείο παραπέμπε άμεσα σε αιγυπτιακή εικόνα. Η θεά Άθωρ, για παράδειγμα, συχνά απεικονίζεται να κρατάει αμφορείς στο κεφάλι της. Τα κέρατά της, όπως και του ταύρου Άπι, θυμίζουν το περίγραμμα αγγείου. Ακόμη και το όνομα «Σάραπις» είναι σύνθετο: προέρχεται από τα ονόματα δύο Αιγυπτίων θεών, του Όσιρι και του Άπι.
Πάντρεμα παραδόσεων
Σίγουρα αυτός ο θεός ήταν αποτέλεσμα αμοιβαίου συμβιβασμού μεταξύ δύο σπουδαίων πολιτισμών, του αιγυπτιακού και του ελληνικού. Το πιο εκπληκτικό όμως είναι ότι και οι δύο τον υιοθέτησαν χωρίς δεύτερη συζήτηση, ως μια δική τους πλην κοινή θεότητα. Η προστατευτική και θεραπευτική φύση του, η οποία συνδέθηκε και με την ερμηνεία των ονείρων, εξελίχτηκε και λατρεύτηκε σε διάφορα σημεία του κόσμου. Αναγνωρίστηκε ακόμη και από τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, και η λατρεία του δεν επρόκειτο να καταργηθεί παρά μόνο μετά την επικράτηση του χριστιανισμού.
Ο Πτολεμαίος αποκάλεσε τον Σάραπι προστάτη της πόλης της Αλεξάνδρειας, όπου έχτισε προς τιμήν του ένα ναό, το Σαράπειο. Οικοδόμησε επίσης ένα πολυτελές παλάτι από μάρμαρο, γύρω από το οποίο διέταξε να ανεγερθεί μια σειρά κτισμάτων που προορίζονταν να στεγάσουν τις συλλογές σπάνιων αντικειμένων του και τα χειρόγραφά του. Δύο χρόνια μετά το θάνατό του ανέβηκε στο θρόνο ο γιος του. Εκείνος θέσπισε τον κανόνα σύμφωνα με τον οποίο όλοι οι μονάρχες της δυναστείας (που έφτασαν τελικά τους δεκαπέντε) να έχουν ακριβώς το ίδιο όνομα, οπότε έπρεπε να αποκτήσουν και ένα επίθετο, για να ξεχωρίζουν. Ο Πτολεμαίος Α΄ ονομάστηκε Σωτήρ.
Ο Πτολεμαίος Β΄, ο επονομαζόμενος και Φιλάδελφος, δηλαδή αυτός που αγαπάει την αδερφή του, ήταν η πιο ενδιαφέρουσα προσωπικότητα από όλους τους αυτοκράτορες της δυναστείας. Το επίθετό του έχει κυριολεκτική σημασία, καθώς στην πραγματικότητα παντρεύτηκε την αδερφή του, Αρσινόη. Η αρχαία παράδοση της αιμομιξίας ανάμεσα στους φαραώ αποδείχτηκε πολύ χρήσιμη για τους Έλληνες, οι οποίοι ήθελαν να διασφαλίσουν ότι το αίμα τους δε θα «νοθευόταν» από τους Αιγύπτιους.
Ο πιο διάσημος Φάρος
Η εικόνα που έχουμε για τον Φιλάδελφο είναι αυτή ενός έξυπνου, καλλιεργημένου και κάπως μυστηριώδους αυτοκράτορα, ο οποίος ενδιαφερόταν για όλες τις επιστήμες και κυρίως για την αλχημεία. Θεωρείται, μάλιστα, ο πρώτος αλχημιστής. Στην εποχή του η Αλεξάνδρεια γνώρισε σημαντική ανάπτυξη, καθώς επέκτεινε τα οικοδομήματα του πατέρα του, μετατρέποντάς τα σε ναό των Μουσών (ένα Μουσείο) όπου λατρεύονταν οι τέχνες και οι επιστήμες. Το Μουσείο είχε τη δική του βιβλιοθήκη, η οποία με την πάροδο των χρόνων εξελίχτηκε στη σημαντικότερη κοιτίδα γνώσης της εποχής. Αν και δε λείπουν από τις αφηγήσεις οι μύθοι και κάποια δόση υπερβολής, αναμφισβήτητα η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας ήταν το πρώτο πανεπιστήμιο στον κόσμο, με την κυριολεκτική έννοια του όρου. Όχι μόνο γιατί τα 900.000 βιβλία της συγκέντρωναν έναν τεράστιο όγκο γνώσης, αλλά και επειδή εκεί εργάστηκαν οι ειδικοί που επρόκειτο να δομήσουν τα θεμέλια της σύγχρονης επιστήμης: μαθηματικοί, φυσιολόγοι, μηχανικοί, γεωμέτρες, αστρονόμοι, φιλόλογοι, ιστορικοί και ποιητές σε μια ατελείωτη λίστα που περιλαμβάνει μεταξύ άλλων τον Ευκλείδη, τον Αρίσταρχο, τον Αρχιμήδη, τον Γαληνό, τον Ίππαρχο, τον Ερατοσθένη και τον Καλλίμαχο.
Λόγω της Βιβλιοθήκης, θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε τον Φιλάδελφο ως έναν από τους ηγέτες που συνέβαλαν στην πρόοδο της ανθρωπότητας. Αλλά ο Πτολεμαίος Β΄ ήταν επίσης εκείνος που κατασκεύασε ένα από τα θαύματα του αρχαίου κόσμου. Σε ένα νησάκι που λεγόταν Φάρος, μπροστά από την Αλεξάνδρεια, οικοδόμησε ένα εκπληκτικό μνημείο, ένα μεγάλο πύργο που πήρε το όνομα του τόπου όπου αναγέρθηκε και ο οποίος με το φως του καθοδηγούσε τα πλοία μέρα και νύχτα για πολλούς αιώνες. Ο Φάρος παρέμεινε ακλόνητος για περίπου 1.500 χρόνια. Μόνο οι ανίκητες δυνάμεις της Γης, που εκδηλώνονται με σεισμούς, κατάφεραν να τον ισοπεδώσουν στις αρχές του δέκατου τέταρτου αιώνα.
Η κατασκευή του Φάρου χάρισε στην Αλεξάνδρεια παγκόσμια φήμη. Πλέον, δεν ήταν μόνο η πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας. Ήταν και μια πόλη σε ευμάρεια, την οποία αντανακλούσε η ανάπτυξη του θαλάσσιου εμπορίου. Τα περισσότερα αγαθά που εισάγονταν ή εξάγονταν από τη χώρα περνούσαν από το λιμάνι της.
Μετά τον Πτολεμαίο Β΄ ξεκίνησε μια σκοτεινή περίοδος γεμάτη πολέμους και αυλικές ίντριγκες. Ο Πτολεμαίος Γ΄ ο Ευεργέτης συνέχισε το πολιτιστικό έργο του πατέρα του, έκανε ορισμένες τροποποιήσεις στο ημερολόγιο και οικοδόμησε ένα ναό για το θεό Ώρο στο Εντφού. Ο Πτολεμαίος Δ΄, ο επονομαζόμενος και Φιλοπάτωρ (αυτός που αγαπά τον πατέρα του), παρέλαβε ένα κλίμα συνωμοσίας το οποίο επρόκειτο να καλλιεργήσει ακόμη περισσότερο. Όλα αυτά τα προσωνύμια των αυτοκρατόρων που υποδηλώνουν αγάπη για μέλη της οικογένειάς τους φαντάζουν μάλλον ειρωνικά σε μια αυλή όπου οι επίδοξοι διάδοχοι αλληλοεξοντώνονταν σε μια ατέρμονη μάχη για την εξουσία. Μετά τον Πτολεμαίο ΣΤ΄, τον Φιλομήτωρ, ξεκινά μια ασταμάτητη αλληλουχία πολιτικών εγκλημάτων που σημάδεψαν την ιστορία της δυναστείας. Ο Πτολεμαίος Θ΄, για παράδειγμα, παντρεύτηκε τις αδερφές του, τη μία μετά την άλλη, αλλά στη συνέχεια εκθρονίστηκε από τη μητέρα του, η οποία ανακήρυξε βασιλιά ένα άλλο παιδί της, τον Πτολεμαίο Ι΄. Ο τελευταίος, με τη σειρά του, μόλις ανήλθε στο θρόνο δολοφόνησε τη μητέρα του, γεγονός που εκμεταλλεύτηκε ο αδερφός του για να τον εκθρονίσει και να ξαναπάρει την εξουσία. Ο διάδοχός του, Πτολεμαίος ΙΑ΄, βασίλευσε μόλις δύο εβδομάδες, καθώς λιντσαρίστηκε από το λαό της Αλεξάνδρειας όταν σκότωσε τη μητριά του, την οποία είχε αναγκαστεί να παντρευτεί λίγο καιρό πριν για να ανέλθει στο θρόνο.
Η εποχή των Ρωμαίων
Μέσα σε αυτό το κλίμα της απόλυτης πολιτικής παρακμής, η προστασία των ρωμαϊκών λεγεώνων έμοιαζε η μοναδική λύση για μια δυναστεία που αγωνιζόταν να κρατηθεί στην εξουσία καθώς πνιγόταν μέσα στο ίδιο της το αίμα. Ο τελευταίος Πτολεμαίος φαραώ, στην πραγματικότητα και ο τελευταίος φαραώ της Αιγύπτου, ήταν ο Καισαρίων, καρπός του τραγικού έρωτα της Κλεοπάτρας και του Ιούλιου Καίσαρα, ο οποίος τελείωσε με το βίαιο θάνατο των πρωταγωνιστών του. Η απόβαση των Ρωμαίων στη γη της Αιγύπτου σήμανε και το τέλος της μακραίωνης εξουσίας των φαραώ.