Αρχαίο γυμνάσιο Ολυμπίας

Το αρχαίο γυμνάσιο της Ολυμπίας οικοδομήθηκε στον επίπεδο χώρο βορειοδυτικά της Άλτεως, δίπλα στην κοίτη του ποταμού Κλαδέου και ανήκει στο ίδιο συγκρότημα με την παλαίστρα, που βρίσκεται ακριβώς στη συνέχειά του προς νότο. Εξυπηρετούσε τις προπονήσεις των αθλητών στα αγωνίσματα δρόμου και στο πένταθλο, που παλαιότερα γίνονταν στον ίδιο χώρο, αλλά στην ύπαιθρο. Το γυμνάσιο διαμορφώθηκε στα ελληνιστικά χρόνια, και το κτήριο που σώζεται σήμερα χρονολογείται στο 2ο αι. π.Χ.
Πρόκειται για μεγάλο περίκλειστο μακρόστενο κτίσμα, με ευρύχωρη αυλή στο κέντρο και δωρικές στοές στις τέσσερις πλευρές του. Στη δυτική πλευρά του πιθανόν υπήρχε μακρά σειρά από δωμάτια, που χρησίμευαν ως καταλύματα των αθλητών. Η ανατολική στοά έχει ερευνηθεί περισσότερο. Αποτελείται από έναν εξωτερικό τοίχο, διπλή εσωτερική δωρική κιονοστοιχία με 66 κίονες και δεύτερη κιονοστοιχία, με 60 κίονες, στην πρόσοψη προς την αυλή. Ο τοίχος είναι κτισμένος με ορθογώνιους πωρόλιθους στο κατώτερο μέρος και εξωτερικά είχε κτιστές αντηρίδες, ενώ η ανωδομή του ήταν από πλίνθους. Το μήκος της στοάς είναι όσο και το μήκος του ολυμπιακού σταδίου και στο δάπεδό της, στα δύο άκρα, σώζονται δύο αυλακώσεις, όπως και στο στάδιο, που ορίζουν την αφετηρία και το τέρμα. Έτσι, οι αθλητές του δρόμου είχαν ακριβώς την ίδια απόσταση να διανύσουν και στις προπονήσεις τους. Η εσωτερική διπλή κιονοστοιχία χωρίζει κατά μήκος τη στοά σε δύο διαδρόμους. Ο εξωτερικός λεγόταν «ξυστός?, επειδή για τη συντήρησή του έπρεπε να ξύνεται, ενώ ο εσωτερικός διάδρομος, που έβλεπε στην αυλή, ονομαζόταν «παραδρομίς? και ήταν βοηθητικός του πρώτου. Στο μεγάλο υπαίθριο χώρο του γυμνασίου, που είχε μήκος περίπου 220 μ. και πλάτος 100 μ., γινόταν η προπόνηση των αθλητών στα αγωνίσματα του ακοντίου και του δίσκου, δηλαδή σε αυτά που απαιτούσαν μεγάλο χώρο. Στη νοτιοανατολική γωνία του κτηρίου, ακριβώς απέναντι από τη βορειοδυτική είσοδο της Άλτεως, στο τέλος του 2ου αι. π.Χ. προστέθηκε μεγάλο μνημειακό πρόπυλο, που οικοδομήθηκε επάνω σε βαθμιδωτό βάθρο. Έχει μήκος 15,50 μ., πλάτος 9,80 μ. και αμφιπρόστυλη κορινθιακή πρόσοψη. Το εσωτερικό του χωριζόταν σε τρία κλίτη από δύο σειρές κορινθιακών κιόνων, που συγκρατούσαν θριγκό διακοσμημένο με βουκράνια, ενώ την οροφή του κοσμούσαν λίθινα φατνώματα. Λίγο αργότερα, γύρω στον 1ο αι. π.Χ. πρέπει να προστέθηκε και η μικρότερη, νότια στοά, που ακουμπούσε στην παλαίστρα και παρείχε πρόσβαση σε αυτή.
Δυστυχώς, το γυμνάσιο δεν σώζεται ολόκληρο. Η δυτική του πλευρά έχει παρασυρθεί από τον ποταμό Κλαδέο, ενώ το βόρειο τμήμα του δεν έχει ακόμη ερευνηθεί. Το σωζόμενο μέρος του αποκαλύφθηκε και ερευνήθηκε κατά τις νεότερες γερμανικές ανασκαφές.