Η τεχνογνωσία του κοχλιού

Το 1857, δύο χρόνια προτού εκδώσει το ρηξικέλευθο βιβλίο τουΟn the Οrigin of Species,ο Δαρβίνος έγραψε στην πρώτη από τις επιστολές του προς τον φυσιοδίφη Αλφρεντ Γουάλας (Αlfred Russel Wallace), ο οποίος μόλις ξεκινούσε το εξερευνητικό ταξίδι του στο αρχιπέλαγος της Μαλαισίας:«Ενα από τα ζητήματα επί των οποίων πειραματίζομαι και με προβληματίζουν τα μάλα είναι ο τρόπος διασποράς των οργανισμών που συναντάμε στα νησιά των ωκεανών, οπότε θα ήμουν ιδιαίτερα ευγνώμων για όποια στοιχεία επί του θέματος.Τα μαλάκια της στεριάς, π.χ., είναι μεγάλη σπαζοκεφαλιά για μένα».Και πώς να μην ήταν όταν η θεωρία του για την εξέλιξη των ειδών απαιτούσε τα σαλιγκάρια να προέρχονται από τα θαλασσινά εξαδέλφια τους, αλλά τα άτιμα επέμεναν να ψοφούν όποτε τους έριχνες λίγο αλάτι!

Στο στόχαστρο του Ιπποκράτη

Είκοσι δύο αιώνες νωρίτερα, το 400 π.Χ., ένας άλλος επιστήμονας παρατηρούσε τη συμπεριφορά των σαλιγκαριών, αλλά με την προσοχή του στραμμένη στην αξιοποίηση και όχι στην προέλευσή τους: ήταν ο Ιπποκράτης, ο οποίος είχε μαγευτεί από τις ιδιότητες της αφρώδους βλέννας που έβγαζαν για αυτοάμυνα ή για προστασία των αβγών τους. Οπως έγραψε, η επάλειψη του ανθρωπίνου δέρματος με αυτή τη βλέννα καταπολεμά την ξηρασία του, το ανακουφίζει και το καταπραΰνει από ερεθισμούς και, αν η επάλειψη γίνει τακτική, το δέρμα διατηρείται καθαρό και λαμπερό. Σαν μια εύκολη και δραστική κρέμα κατά των δερματικών παθήσεων, ο πρώτος αυτός γιατρός της οικουμένης συνταγογράφησε ένα μιλκ-σέικ από γάλα και λιωμένα σαλιγκάρια.

Εμπνευση της Αναγέννησης

Οι παρατηρήσεις του Ιπποκράτη με τους αιώνες ξεχάστηκαν, αλλά το ξαναδιάβασμα των αρχαίων στα χρόνια της Αναγέννησης έφερε στην επιφάνεια κάποιες άλλες παρατηρήσεις των «κοχλιών» που οδήγησαν στη διατύπωση των πιο περίπλοκων μαθηματικών που είχαν ως τότε γνωρίσει οι άνθρωποι και στη γέννηση της μηχανικής. Συγκεκριμένα διάβασαν το πώς η τομή των κοχυλιών έδωσε στον Πυθαγόρα τον Χρυσό Κανόνα και τον αριθμό της αρμονίας Φ, το πώς ανέπτυξε έτσι την πρώτη λογαριθμική κλίμακα και το πώς ο Αρχιμήδης συνέλαβε την απίθανη ιδέα της αντλίας-κοχλία. Μπόρεσαν έτσι να γεφυρώσουν το πνευματικό χάσμα που τους χώριζε από τους Ελληνες, να φθάσουν στις κατασκευές του Ντα Βίντσι, να δομήσουν τις ακολουθίες του Φιμπονάτσι, να υπολογίσουν τις πλανητικές τροχιές στο ηλιακό μας σύστημα... Ναι, όσο κι αν ακούγεται απίστευτο, αυτά τα ταπεινά πλάσματα ήταν πηγή έμπνευσης τόσο για το ξεκίνημα των επιστημών του ανθρώπου όσο και για την εξέλιξή τους! Και όλα αυτά περίπου 130.000 χρόνια αφότου τα πρωτοτρυπήσαμε και τα κρεμάσαμε για σκουλαρίκια (σύμφωνα με ευρήματα στο Ισραήλ και στην Αλγερία).

Κορυφαία παραξενιά της Εξέλιξης

Οπως γνωρίζουμε σήμερα, τα σαλιγκάρια είναι από τα αρχαιότερα πλάσματα της Γης και γνώρισαν τον δικό τους κύκλο εξέλιξης πριν από 600 εκατομμύρια χρόνια. Το σχήμα του κοχυλιού στο οποίο «κατέληξαν», το είδος και οι χαμηλές απαιτήσεις της διατροφής τους, όπως και ο τρόπος αναπαραγωγής τους, τους επέτρεψαν και τους επιτρέπουν να επιβιώνουν σχεδόν σε όλες τις συνθήκες. Υπάρχουν πάνω από 40.000 διαφορετικά είδη σαλιγκαριών (ξηράς και θαλάσσης) σε όλον τον πλανήτη που ζουν από 15 ως και 25 χρόνια. Υπάρχει όμως και ένα είδος, τοΑrctica islandica, που ο μοναδικός ζωντανός εκπρόσωπός του βρέθηκε στα νερά της Ισλανδίας το 1868 και ήταν ηλικίας... 374 ετών! Επίσης μια άλλη παραξενιά των σαλιγκαριών του παγωμένου νερού είναι ότι έχουν ανακαλυφθεί ως σήμερα 234 τέτοια είδη, τόσο στην Αρκτική όσο και στην Ανταρκτική. Από πού έφθασαν στους δύο αυτούς αντιδιαμετρικούς κόσμους κανείς δεν ξέρει! Με εξαίρεση τον γυμνοσάλιαγκα, όλα έχουν κοινό χαρακτηριστικό το διά βίου γάντζωμα σε ένα κοχύλι- που χτίζουν και μεγαλώνουν τα ίδια- αλλά και πολλές διαφορές που οι πολλοί από εμάς αγνοούμε: τα σαλιγκάρια της στεριάς αναπνέουν με πνευμόνια, εκείνα της θάλασσας με βράγχια, ενώ εκείνα των λιμνών... άλλα με πνευμόνια και άλλα με βράγχια. Αλλα είναι φυτοφάγα και άλλα σαρκοβόρα. Αλλα παράγουν αβγά, άλλα σπέρμα και άλλα είναι... ερμαφρόδιτα παράγοντας και αβγά και σπέρμα! Επίσης τα μάτια τους είναι προσαρμοσμένα στις κεραίες τους, αλλά ενώ στα στεριανά τα μάτια βρίσκονται στις άκρες των δύο μεγαλύτερων από τις τέσσερις αεικίνητες κεραίες, στα θαλασσινά βρίσκονται στη βάση τους και είναι ακίνητα. Εκεί που όλα «συμφωνούν» είναι στο ότι είναι κουφά, ότι έχουν τους μακρύτερους νευρώνες του ζωικού βασιλείου και ότι έχουν μια καρδιά που χτυπάει όπως η ανθρώπινη- αν και έχει έναν κόλπο και μία κοιλία.

Το μελετημένο βήμα του σαλίγκαρου

Ο παροιμιώδης αργός βηματισμός του σαλίγκαρου είναι σε όλους μας γνωστός, συνοδευόμενος συνήθως από την παιδιόθεν απορία «πού βρίσκει τόσο σάλιο;». Διότι, όντως, οι διαδρομές των σαλιγκαριών είναι ατέλειωτα πατινάζ επάνω σε «υγροτσουλήθρες» που δημιουργούν τα ίδια. Μη έχοντας πόδια, ανασηκώνουν μέρος της γαστέρας τους και την προωθούν πάνω σε στρώμα σάλιου που εκκρίνουν εγκαίρως για να ακολουθήσει κυματιστά όλη η γαστέρα ενόσω ετοιμάζεται το επόμενο βήμα. Βραδύτατος μεν ο τρόπος αλλά εξαιρετικά αποτελεσματικός: με αυτό το υγρό σύρσιμο ανεβαίνουν παντού, ακόμη και σε κατακόρυφους τοίχους ή- ανάποδα- σε ταβάνια. Το σάλιο δρα τόσο ως λειαντικό όσο και ως κόλλα. Στο ξεκίνημα είναι πηχτό- άρα, κόλλα. Το σαλιγκάρι σπρώχνει ώσπου να το σπάσει, κινείται με τη ρευστή του μορφή και, όταν σταματήσει π.χ. σε ταβάνι, το αφήνει να ξαναπήξει για να «βεντουζάρει» στο σημείο που θέλει.
Τον Μάρτιο του 2007 μια ομάδα ερευνητών από το ΜΙΤ της Βοστώνης και το βελγικό Καθολικό Πανεπιστήμιο της Λουβέν (Leuven) μελέτησαν με προσοχή τόσο τον βηματισμό του σαλίγκαρου όσο και το υλικό της «υγροτσουλήθρας». Υπολόγισαν όλες τις παραμέτρους και τις ιδιότητες και δημιούργησαν ένα ρομπότ, το Robosnail, που μιμούνταν την κίνησή του. Ανακάλυψαν ότι μπορούσαν να έχουν το ίδιο καλό αποτέλεσμα με μια ευρεία γκάμα υποκαταστάτων του σάλιου, από υλικά όπως το ζελέ μαλλιών και το γράσο ως το φιστικοβούτυρο και τη μαγιονέζα.

Περπατώντας στο νερό!

Το αυθεντικό όμως σάλιο των σαλιγκαριών είναι απαραίτητο για την πιο εντυπωσιακή τους κίνηση, όπως ανακάλυψε ο επίκουρος καθηγητής Μηχανικής και Αεροναυπηγικής στο Πανεπιστήμιο του Σαν Ντιέγκο Ερικ Λάουγκα (Εric Lauga) τον Οκτώβριο του 2008: κάποια είδη σαλιγκαριών των λιμνών και της θάλασσας περπατούν... στο νερό κρεμασμένα ανάποδα από την επιφάνειά του. Το μυστικό τους κρύβεται στην ασύλληπτη «τεχνογνωσία» ότι οι μαλακές επιφάνειες μπορούν να παραμορφωθούν υπό κατάλληλη πίεση και να δημιουργήσουν ωστικές δυνάμεις. Τα σαλιγκάρια «βεντουζάρουν» στο κάτω μέρος της επιφάνειας με το σάλιο τους και αρχίζουν τη μετατόπιση της γαστέρας τους στέλνοντας έναν πρώτο κυματισμό στην εφαπτόμενη επιφάνεια. Εκείνη αντιδρά ανακλαστικά, με δημιουργία κυματισμού, το οποίο «αρπάζει» στην επόμενή του κίνηση το σαλιγκάρι για να «πατινάρει», ώσπου να χρειαστεί να ξαναπροβεί στην ταραχοποιό δράση του! Είναι χαρακτηριστικό ότι, κατά το «ακορντεόν» αυτό, μέρος της βλέννας που εκκρίνει το σαλιγκάρι συμπιέζεται ενώ άλλο μέρος του τεντώνεται. Εξαιρετικά απαιτητικά ποιοτικά χαρακτηριστικά για να ακολουθηθούν από μια μαγιονέζα! Πάντως οι ερευνητές δεν απελπίζονται και είναι ήδη στη διαδικασία σχεδίασης ενός ρομπότ που θα περπατάει στο νερό. Απλώς... χρειάστηκε να προστρέξουν στη χρηματοδότηση του Πενταγώνου, που βεβαίως ενδιαφέρεται σφόδρα για καθετί που έρπει επιτυχώς.

Από τη γαστρονομία στον... Ερυθρό Σταυρό

Σαφώς γνωρίζετε ότι οι «κοχλιοί» και τα «χοχλυδάκια» είναι παραδοσιακή νοστιμιά της Κρήτης και της Νότιας Γαλλίας (στα μέρη των αρχαιοελληνικών αποικιών βέβαια). Ε, λοιπόν, ενδέχεται να γίνουν αγαπημένο έδεσμα και όλου του Τρίτου Κόσμου: τον Νοέμβριο του 2009 ο ερευνητής Ουκπόνγκ Ουντόφια, του Πανεπιστημίου Uyo της Νιγηρίας, δημοσίευσε στο «Ιnternational Journal of Food Safety, Νutrition and Ρublic Ηealth» (2009- Vol. 2,Νo. 2, σελ. 125-130), εργασία του υπό τον τίτλο «Σαλιγκαρόπιτα: Ενα θρεπτικότατο σνακ για σχολιαρόπαιδα και νεαρές μητέρες». Σύμφωνα με τη μελέτη του, σύγκρινε τα συστατικά του κρέατος των σαλιγκαριών (τα αφρικανικά σαλιγκάρια είναι άλλωστε τα μεγαλύτερα του κόσμου, με μήκος 20 εκατοστά και βάρος μισού κιλού) με εκείνα του βοδινού και κατέληξε ότι εκείνο του σαλιγκαριού υπερτερεί τόσο σε πρωτεΐνες όσο και σε σίδηρο. Ακόμη καλύτερα, οι πίτες που έφτιαξε με το κρέας του δοκιμάστηκαν από παιδιά και γονείς- χωρίς να γνωρίζουν τι κρέας τρώνε- και κρίθηκαν με συντριπτική πλειοψηφία νοστιμότερες από όποια άλλη κρεατόπιτα. Οπότε η λύση τώρα προωθείται ως γενική για το διατροφικό πρόβλημα όλης της Αφρικής, που έχει άφθονο και δωρεάν πλεόνασμα σαλιγκαριών αλλά όχι βοδιών.
Το μήνυμα είχε ήδη περάσει και σε άλλες χώρες του Τρίτου Κόσμου πριν από την επιστημονική επιβεβαίωση του Ουντόφια: έπειτα από μια αγρονομική έκθεση του 1988, έγινε εισαγωγή πολλών αφρικανικών σαλιγκαριών στη Νότια Βραζιλία ως υποκατάστατα του γαλλικού (και ακριβού) escargot. Μοιράστηκαν δείγματα στους αγρότες προκειμένου να τα καλλιεργούν και να τα πωλούν σε εστιατόρια γαλλικής κουζίνας. Η «μόδα» όμως δεν κράτησε και οι περισσότεροι ξεφορτώθηκαν τα σαλιγκάρια στη φύση. Το αποτέλεσμα ήταν να μολυνθούν από ντόπια παράσιτα αλλά και να έχουν πολλαπλασιαστεί τόσο πολύ (παράγουν το καθένα ως και 1.200 αβγά ετησίως) ώστε να τεθούν από το 2004 υπό διωγμό ως φορείς μηνιγγίτιδας!

Μια θέση στην κοσμητολογία

Στην άλλη πλευρά των Ανδεων, στη Χιλή, είχαν επίσης εισαγάγει σαλιγκάρια escargot ως γαστριμαργική επένδυση, αλλά εκεί τα πράγματα πήραν πιο κοινωφελή ιατρική τροπή: οι εργάτες που τα περιποιούνταν ανακάλυψαν εκ νέου την αλήθεια των λόγων του Ιπποκράτη και έδειξαν στο αφεντικό τους το πόσο υγιή, τρυφερά και καθαρά είχαν γίνει τα χέρια τους από την καθημερινή επαφή με τα σαλιγκάρια. Η συνέχεια γράφτηκε σε φαρμακευτικά εργαστήρια, που από το 2006 πλημμύρισαν τη διεθνή αγορά με αλοιφές που υπόσχονται καταπολέμηση της ακμής, των ρυτίδων και κάθε είδους αμυχής ή στίγματος στο δέρμα. Το μυστικό βρισκόταν στο ότι το έκκριμα των σαλιγκαριών διεγείρει τους ινοβλάστες του δέρματός μας, οι οποίοι με τη σειρά τους βελτιώνουν την παραγωγή των θεραπευτικών ουσιών κολλαγόνου και ελαστίνης. Επίσης το έκκριμα εμπεριέχει μεγάλο αριθμό αντιοξειδωτικών, που σταματούν την παραγωγή ελεύθερων ριζών, και ενισχύει την άμυνα του δέρματος κατά των μολύνσεων. Αρκεί η επάλειψη δύο ως τρεις φορές ημερησίως, επί τρεις μήνες, για να δει κανείς τη ριζική διαφορά. Εκείνο που δεν λένε τα παρασκευάσματα του εμπορίου είναι ότι η θαυματουργή αυτή δράση επιτελείται όταν η αλοιφή βασίζεται στην αυθεντική αφρώδη βλέννα των σαλιγκαριών και όχι απλώς στο σάλιο τους. Οπότε καλύτερα να καλλιεργείτε τα δικά σας σε ένα κουτί με λαχανόφυλλα και... να τα ζουλάτε πότε πότε!

Οστεοδετικό, παυσίπονο, αντικαρκινικό

Η αφρώδης βλέννα των αφρικανικών σαλιγκαριών είχε μπει στο στόχαστρο των ερευνητικών μικροσκοπίων ήδη από την προηγούμενη δεκαετία. Τον Αύγουστο του 2000 μια ερευνητική ομάδα του σκωτσέζικου Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου ανακοίνωσε ότι η βλέννα αυτή εμπεριέχει μια ασυνήθιστη μορφή κρυστάλλων του ασβεστίτη που ευθύνεται για τη στερεοποίηση της βλέννας όταν το σαλιγκάρι πέφτει σε ύπνο ή χειμερία νάρκη (το λεγόμενο επίφραγμα). Η ίδια αυτή ουσία θεωρείται τώρα εξαιρετική για τη θεραπεία σπασμένων οστών ή ως «ανταλλακτικό» στις σχετικές εγχειρήσεις.
Στην άλλη άκρη του πλανήτη, στο Πανεπιστήμιο της Μελβούρνης, μια άλλη ομάδα κατέληξε το 2004 στο ότι το δηλητήριο που εκτοξεύει το κωνικό θαλασσινό σαλιγκάρι είναι επίσης θαυματουργό: η χημική ουσία ΑCV1 που παρήγαγαν από την τοξίνη του καταπολεμά τον πόνο καλύτερα από τη μορφίνη, χωρίς παρενέργειες και χωρίς να προκαλεί εθισμό. Σε παραπλήσια ουσία οδηγήθηκε το 2007 και ο φιλιππινέζος ερευνητής του Πανεπιστημίου της Γιούτα Μπλαντομέρα Ολιβέρα, ο οποίος εντόπισε το «θαύμα» στο ότι η τοξίνη διακόπτει την ενημέρωση του εγκεφάλου για τον πόνο μπλοκάροντας μόνο τα κανάλια ασβεστίου τύπου-Ν των νεύρων. Το φάρμακο που παρασκεύασε ο Ολιβέρα ονομάζεται Ρrialt (ή ziconotide) και θεωρείται χίλιες φορές ισχυρότερο από τη μορφίνη!
Τέλος, τον Μάιο του 2009 αυστραλοί επιστήμονες του Flinders University ανακοίνωσαν ότι το είδος θαλασσινών σαλιγκαριών Dicathais orbita μπορεί να μας δώσει ένα εξαιρετικό φάρμακο κατά του καρκίνου. Η εν λόγω ουσία προέρχεται από τη «μοβ βαφή» με την οποία καλύπτει προστατευτικά το είδος αυτό τα αβγά του.

Το μυστικό του «ΚΑΤΑΦΡΑΚΤΟΥ»

Το 2001 αμερικανοί ερευνητές ανακάλυψαν στον Ινδικό Ωκεανό ένα νέο είδος σαλιγκαριών που ονόμασαν Crysomallon squamiferum. Το εκπληκτικό με αυτό το είδος ήταν ότι επιβίωνε σε βάθος 2.420 μέτρων, σε ιδιαίτερα όξινο περιβάλλον (με θειάφι να αναβλύζει από παντού) και με πληθώρα καβουριών να το περιτριγυρίζουν.

Πώς τα κατάφερνε;

Επειτα από αρκετές μελέτες μάθαμε όχι μόνο το μυστικό του αλλά και πώς μπορούμε να το εκμεταλλευτούμε: το σαλιγκάρι αυτό επικαλύπτει τόσο το κοχύλι του όσο και το εξωτερικό της γαστέρας του με «αρματωσιά» που φτιάχνει από τα ορυκτά στοιχεία που αναβλύζει ο υδροθερμικός βυθός. Δηλαδή, «επιμεταλλώνει» το σπίτι του και τα εκτεθειμένα μέρη του σώματός του με σκληρίτη (θειούχες ενώσεις σιδήρου). Είναι ο μοναδικός ζωικός οργανισμός του πλανήτη μας που κατορθώνει αυτή τη «βιο-ορυκτοποίηση». Αλλά οι εκπλήξεις δεν σταματούν στην επικάλυψη. Διαπιστώθηκε ότι το κοχύλι του είναι φτιαγμένο από ένα τριπλό σάντουιτς (θειώδους σιδήρου, οργανικού υλικού και ασβεστούχων ορυκτών) που το κάνει να συμπεριφέρεται σαν... την ασπίδα του Αχιλλέα: διαχέουν τις δυνάμεις κάθε χτυπήματος προς την περιφέρεια του κοχυλιού μειώνοντας εξαιρετικά την πιθανότητα θραύσης.
Οπως ανακοινώθηκε και επισήμως στις 18 Ιανουαρίου 2010 από το ΜΙΤ, η δομή αυτής της αναπάντεχα ανθεκτικής βιολογικής πανοπλίας διερευνάται τώρα ως βάση σχεδιασμού των επόμενων αλεξίσφαιρων γιλέκων του αμερικανικού στρατού. Πόλεμος πατήρ πάντων γαρ...


Το πραγματικό «ΒΕΛΟΣ ΤΟΥ ΕΡΩΤΑ»

Ξ έχωρα από την εκθαμβωτική συνδρομή των σαλιγκαριών στις επιστήμες και στην υγεία του ανθρώπου, ενδέχεται να οφείλουμε σε αυτά ακόμη και τα... ρομαντικότερα καλλιτεχνικά μας έργα! Ο λόγος για το φημισμένο βέλος εκείνου του άτακτου μικρού θεού των αρχαίων, του Ερωτα. Ως γνωστόν, με αυτό σαΐτευε τις καρδιών αθώων κατά κανόνα κορασίδων και τις έριχνε στις αγκάλες των κατακτητών τους. Αλλά... αφού κανένα τέτοιο θύμα δεν βρέθηκε με βέλος καρφωμένο στο σώμα του, από πού εμπνεύστηκαν οι αρχαίοι ημών πρόγονοι το άθλημα; Ο εδώ και 30 χρόνια «σαλιγκαρολόγος» ερευνητής του καναδικού Πανεπιστημίου ΜcGill Ρον Τσέις (Ron Chase) πιστεύει ότι έχει την απάντηση: «Από τις σαϊτομαχίες των σαλιγκαριών».
Τι εννοεί; Τα κοινά σαλιγκάρια του κήπου μας είναι ερμαφρόδιτα. Παράγουν και ωάρια και σπέρμα αλλά δεν αυτογονιμοποιούνται. Αντίθετα, συνευρίσκονται σε μια μαραθώνια διαδικασία, που κρατάει από δύο ως έξι ώρες, με εξαιρετικά πολύπλοκες μανούβρες κεραιών, τριψιμάτων και δαγκωμάτων. Κατά την κορύφωση εκτυλίσσεται μια ιδιότυπη «σαϊτομαχία», όπου το καθένα εμφανίζει δίπλα σε μία από τις κεραίες του ένα ασβεστώδες «βέλος», περιτυλιγμένο με βλέννα και γεμάτο σπέρμα. Προσπαθεί με αυτό να καρφώσει το ταίρι του, το οποίο πασχίζει να το αποφύγει και να καρφώσει το δικό του! Οταν το καταφέρει, ο νικητής αποχωρεί σίγουρος ότι έχει διασφαλίσει τη συνέχεια της γενιάς του. Γιατί όλα αυτά; Διότι τα περίπου 100 αβγά που έχει διαθέσιμα το κάθε κοινό σαλιγκάρι δεν γονιμοποιούνται άμεσα ούτε από έναν μόνο δότη σπέρματος. Οπότε στις επόμενες της πράξης ημέρες ακολουθεί μια «λοταρία» του ποιο σπέρμα θα χρησιμοποιηθεί πρώτο. Το «γεμιστό βέλος»- ιδιαίτερα όταν έχει καρφωθεί βαθιά- διασφαλίζει αυτή την προτεραιότητα!