Πώς μπορεί ένα βρέφος που έχασε τη ζωή του τον 13 αιώνα μ.Χ. να «μιλήσει» σήμερα στους επιστήμονες; Εχοντας υποστεί μια φυσική διαδικασία μουμιοποίησης στην υγρασία της Βρετάνης, ο εγκέφαλος του παιδιού έχει διατηρηθεί σε άριστη κατάσταση και αναμένεται να φωτίσει την εξελικτική μας πορεία.Πιθανότατα μόλις έλεγε τις πρώτες του λέξεις όταν πέθανε κάπου στη Βρετάνη της Γαλλίας πριν από περίπου οκτώ αιώνες. Ηταν μόνο 18 μηνών βρέφος. Εμεινε κλεισμένο μέσα στην «τελευταία κατοικία» του, η οποία έμελλε να είναι τελικώς η... προτελευταία ως πριν από 12 χρόνια, οπότε γάλλοι αρχαιολόγοι έφεραν στο φως το μικρό φυσικά μουμιοποιημένο σώμα του. Γύρισε έτσι ξανά στον «επάνω κόσμο». Και τώρα πια, με την αλματώδη πρόοδο της τεχνολογίας, τα απομεινάρια του «ξαναμίλησαν» μέσα σε εργαστήρια του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης. Εκεί ερευνητές, μεταξύ των οποίων και μία Ελληνίδα, η δρ Χριστίνα Παπαγεωργοπούλου, ανέλυσαν εξονυχιστικά τον εγκέφαλο του παιδιού και ανακάλυψαν κάτι που κανένας δεν θα φανταζόταν ότι θα μπο ρούσε να μείνει ανέπαφο από τον Μεσαίωνα ως σήμερα: εγκεφαλικά κύτταρα!
Η υγρασία στην υπηρεσία της επιστήμης
Μπορεί το παιδάκι αυτό να ήταν άτυχο στην τόσο δα ζωή που πρόλαβε να ζήσει σε τούτον τον κόσμο, ωστόσο το σημείο ταφής του φαίνεται τελικώς ότι... άνοιξε την τύχη των επιστημόνων. Και αυτό διότι ένας συνδυασμός παραγόντων, όπως τα επίπεδα υγρασίας του εδάφους που «φιλοξένησε» το φέρετρό του επί εκατοντάδες χρόνια, βοήθησε στο να διατηρηθούν ανέπαφα μέσα στους αιώνες κύτταρα στον ιππόκαμπο του εγκεφάλου του- ένα εύρημα άκρως σπάνιο σε παγκόσμιο επίπεδο. Ευρήματα σαν και αυτό ελπίζεται ότι θα ρίξουν μελλοντικά φως σε διαφορετικές λειτουργίες του πιο προηγμένου βιοχημικού υπολογιστή που κρύβεται μέσα στο κρανίο μας. Ο πολύτιμος σκελετός του 18μηνου βρέφους ανακαλύφθηκε το 1998 από γάλλους αρχαιολόγους στην πόλη Κιμπέρ της Βρετάνης. Οι αρχαιολόγοι τον ανακάλυψαν κατά τη διάρκεια εκσκαφής που έλαβε χώρα στο περιστύλιο του καθεδρικού ναού της πόλης, όπως εξηγεί στο «Βήμα» η κύρια συγγραφέας πρόσφατης μελέτης που αφορούσε ανάλυση του εγκεφάλου του παιδιού και η οποία δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό περιοδικό «ΝeuroΙmage» κυρία Παπαγεωργοπούλου. Η ελληνίδα επιστήμονας εργαζόταν ως πρόσφατα στο Ινστιτούτο Ανατομίας του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης ως συνεργάτιδα του καθηγητή Φρανκ Ρούλι, ενώ τώρα πλέον βρίσκεται στη Γερμανία με μεταδιδακτορική υποτροφία του Ιδρύματος Αlexander von Ηumboldt και συγκεκριμένα στο Πανεπιστήμιο του Μάιντς προκειμένου να εργαστεί επάνω στην Παλαιογενετική.
Φορμόλη, εχθρός του DΝΑ
Η δρ Ραφαέλα Μπιανούτσι από το Τμήμα Ανατομίας, Φαρμακολογίας και Ιατροδικαστικής του Πανεπιστημίου του Τουρίνου της Ιταλίας, η οποία επίσης συμμετείχε στη μελέτη, σκιαγραφεί στο «Βήμα» το «προφίλ» του σημαντικού ευρήματος: το παιδί βρέθηκε μέσα σε ένα φέρετρο από ξύλο ιτιάς τυλιγμένο σε δέρμα, ενώ το κεφάλι του ήταν τοποθετημένο επάνω σε ένα μαξιλάρι φτιαγμένο από φυτικές ίνες. Επειτα από ραδιοχρονολόγηση με άνθρακα 14 ο σκελετός χρονολογήθηκε στον 13ο αιώνα μ.Χ. Η ηλικία του εκτιμήθηκε ότι ήταν το ενάμισι έτος με βάση την εξέταση της οδοντοστοιχίας του και το μήκος των οστών του. Το φύλο του δεν ήταν δυνατόν να προσδιοριστεί με τη χρήση μοριακών μεθόδων εξαιτίας των μη αναστρέψιμων φθορών που είχε υποστεί το DΝΑ του. Για ποιον λόγο το γενετικό υλικό του καταστράφηκε σε τέτοιον βαθμό; Μετά την ανακάλυψή του ο εγκέφαλος και συγκεκριμένα το αριστερό ημισφαίριο φυλάχθηκε στη Γαλλία μέσα σε διάλυμα φορμόλης. Πριν από δύο έτη ωστόσο μεταφέρθηκε στη Ζυρίχη προκειμένου να αναλυθεί ενδελεχώς, όπου και «κατοικεί» ως σήμερα. Σύμφωνα με την κυρία Παπαγεωργοπούλου, το γεγονός ότι επί έτη ο πολύτιμος εγκεφαλικός ιστός διατηρήθηκε σε φορμόλη δείχνει τον «υπαίτιο» για την καταστροφή του γενετικού υλικού του: «Είναι πλέον γνωστό ότι η φορμόλη δεν αποτελεί το καλύτερο μέσο συντήρησης και αυτό διότι καταστρέφει το DΝΑ.Για τον λόγο αυτόν γενετικές εξετάσεις που διεξάγαμε δεν έδωσαν αποτελέσματα. Ετσι χάθηκε ένα σημαντικό κομμάτι πληροφορίας».
Η φορμόλη αποτελεί ένα διάλυμα που περιέχει 35%-40% φορμαλδεΰδη, 10%-15% μεθανόλη, περίπου 50% νερό και ίχνη μυρμηκικού οξέος και χρησιμοποιείται επί μακρόν στη συντήρηση ανατομικών παρασκευασμάτων. Τα τελευταία χρόνια έχει φανεί ότι σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να προκαλέσει βλάβες στο γενετικό υλικό των παρασκευασμάτων: «Γενικά πάντως οι αποφάσεις σχετικά με τη συντήρηση ιστών που έχουν μουμιοποιηθεί σε υγρό περιβάλλον,όπως ήταν και το συγκεκριμένο δείγμα της Βρετάνης,είναι πολύ δύσκολες και το όλο θέμα συνεχίζει να αποτελεί σημείο τριβής μεταξύ των επιστημόνων.Η άμεση λύση σε τέτοιες περιπτώσεις είναι η φορμόλη,η οποία γνωρίζουμε πλέον ότι δεν αποτελεί την καλύτερη εναλλακτική. Φαντάζεται κάποιος εύκολα ότι το 1998,12 χρόνια πριν,όταν ελήφθη η απόφαση για τη διατήρηση του μεσαιωνικού σκελετού,τα πράγματα ήταν ακόμη πιο θολά» υπογραμμίζει η ελληνίδα ειδικός.
Αριστα διατηρημένος εγκέφαλος
Παρά την καταστροφή αυτή, σήμερα η σύγχρονη προηγμένη τεχνολογία απέδειξε ότι ο εγκέφαλος του μικρού παιδιού που τόσα χρόνια παρέμενε στη... σιωπή είχε ακόμη σημαντικά πράγματα να «πει». Οι ερευνητές του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης διεξήγαγαν μορφολογικές, ακτινολογικές και ιστολογικές αναλύσεις. Στο επίπεδο της ιστολογικής ανάλυσης ακολουθήθηκε η κλασική μέθοδος που χρησιμοποιείται στην Ιατρική με λήψη δείγματος από τον εγκέφαλο και επεξεργασία του με ειδικές χρώσεις προκειμένου να αποκαλυφθούν τα νευρικά κύτταρα. «Οι ιστολογικές αναλύσεις έδειξαν διατήρηση της φαιάς και της λευκής ουσίας του εγκεφάλου σε άριστη κατάσταση, αν και στο δείγμα του νεοφλοιού δεν αναγνωρίστηκαν με την απαιτούμενη ευκρίνεια οι διακριτές στοιβάδες των νευρικών κυττάρων.Στον ιππόκαμπο εντοπίστηκαν νευρικά κύτταρα πολύ καλά διατηρημένα, εύρημα που είναι πολύτιμο και πάρα πολύ σπάνιο» λέει η κυρία Παπαγεωργοπούλου. Κατά τη μακροσκοπική εξέταση του αριστερού ημισφαιρίου διαπιστώθηκε αιώνες μετά άριστη διατήρηση του βρεγματικού, κροταφικού και ινιακού λοβού, συμπεριλαμβανομένων των ελίκων και των αυλακών. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο εγκεφαλικός ιστός ήταν ο μόνος που είχε διατηρηθεί σχεδόν ανέπαφος στον σκελετό του παιδιού. Κάτι τέτοιο είναι εξαιρετικά σπάνιο, όπως αναφέρουν οι ερευνητές στη μελέτη τους. Σε αυτή τη μελέτη σημειώνονται άλλες επτά περιπτώσεις διατήρησης εγκεφαλικού ιστού σε μουμιοποιημένα ευρήματα. «Ωστόσοπιθανότατα δεν μετριούνται ούτε στα δάχτυλα του ενός χεριού τα παραδείγματα στα οποία διατηρούνται τα κύτταρα σε τόσο άψογη κατάστασηόσο αυτή του μεσαιωνικού εγκεφαλικού ιστού» υπογραμμίζει η ελληνίδα ερευνήτρια στο «Βήμα».
Σφοδρό χτύπημα στο κεφάλι
Σε ό,τι αφορά την ακτινολογική ανάλυση που διεξήχθη με χρήση αξονικής και μαγνητικής τομογραφίας, αυτή ξεδιάλυνε ως έναν βαθμό το... τοπίο σχετικά με την πιθανή αιτία θανάτου του μικρού παιδιού. Συγκεκριμένα λίγο μετά την εύρεση του σκελετού ένας γάλλος γιατρός είχε προχωρήσει σε εξέτασή του και είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι το παιδί είχε εμφανίσει αιμάτωμα στον εγκέφαλο καθώς εντοπίστηκε η συγκέντρωση μεγάλου αριθμού ερυθροκυττάρων στην επιφάνεια του εγκεφαλικού φλοιού. «Με δεδομένο ότι το κρανίο του ήταν σπασμένο,το ερώτημα ήταν αν ο θάνατός του επήλθε από κάποιο χτύπημα το οποίο προκάλεσε το αιμάτωμα και του στοίχισε τη ζωή.Η ύπαρξη πολλών ερυθροκυττάρων στην επιφάνεια του εγκεφαλικού φλοιού υποδεικνύει την πιθανή ύπαρξη αιματώματος,αν και η ακτινολογική μελέτη δεν επαλήθευσε αυτό το εύρημα. Πάντωςδεν μπορούμε να καταλήξουμε τουλάχιστον αυτή τη στιγμή σχετικά με το αν το χτύπημα που οδήγησε στο σπάσιμο του κρανίου προηγήθηκε του θανάτου ή έγινε μετά θάνατον» σημειώνει η κυρία Παπαγεωργοπούλου. Σε κάθε περίπτωση τα αίτια θανάτου παραμένουν ασαφή. Από την πλευρά της, πάντως, η δρ Μπιανούτσι αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο τα κατάγματα στο κρανίο να αποτελούν το «κλειδί» των αιτίων θανάτου μαρτυρώντας ότι το βρέφος δέχθηκε ένα βίαιο χτύπημα που του στοίχισε τελικώς τη ζωή. Καλά φυλαγμένο εξελικτικό μυστικό
Πώς όμως στη Βρετάνη διατηρήθηκε επί σχεδόν οκτώ αιώνες ένας εγκέφαλος σε τόσο καλή κατάσταση μέσα σε ένα φέρετρο; Συνδυασμός παραγόντων εικάζεται ότι οδήγησε σε αυτό το σπάνιο αποτέλεσμα. Στη συγκεκριμένη περιοχή στην οποία υπάρχουν τρία ποτάμια το έδαφος, όπως είναι επόμενο, εμφανίζει υψηλά ποσοστά υγρασίας. Οι ειδικοί γνωρίζουν ότι πτώματα τα οποία βρίσκονται σε πολύ υγρές συνθήκεςόπως αυτά που ανευρίσκονται στη θάλασσα ή σε λίμνες- έχουν υποστεί μια διαδικασία που ονομάζεται σαπωνοποίηση και η οποία θεωρείται πιθανή αιτία φυσικής μουμιοποίησης. Οπως χαρακτηριστικά λέει η κυρία Παπαγεωργοπούλου, «η σαπωνοποίηση προκαλείται με την αναερόβια υδρόλυση του λίπους του σώματος και εμποδίζει την αποσύνθεση των μαλακών ιστών». Χημική ανάλυση που πραγματοποιήθηκε στον μεσαιωνικό εγκέφαλο με σύστημα χρωματογράφου αερίου/ φασματογράφου μάζας έδειξε υψηλά επίπεδα ορισμένων οξέων- στεατικό οξύ, 10-υδροστεατικό οξύ, μυριστικό οξύ και παλμιτικό οξύ- χαρακτηριστικών στη σαπωνοποίηση. «Το υγρό περιβάλλον σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες όπως το pΗ, η θερμοκρασία, η υγρασία, όπως πιθανώς και το ότι το παιδί βρισκόταν σε ξύλινο φέρετρο και τυλιγμένο με δέρμα,φαίνεται ότι προήγαγαν τη διαδικασία της σαπωνοποίησης» αναφέρει η ελληνίδα ειδικός. Οι τυχαίες συνθήκες λοιπόν βοήθησαν ώστε το βρέφος αυτό να δώσει τελικώς με τον άδικο θάνατό του... ζωή στην επιστήμη εκατοντάδες χρόνια αργότερα.
Ποια είναι η συνεισφορά αυτής της μελέτης στην ανθρωπολογική και αρχαιολογική έρευνα; Το γεγονός ότι για πρώτη φορά παρατηρείται και περιγράφεται τόσο εξονυχιστικά εγκεφαλικός ιστός ιστορικών χρόνων δίνει από μόνο του την απάντηση. «Θεωρητικώς ευρήματα σαν και αυτά μπορούν μελλοντικά να ρίξουν φως στις εγκεφαλικές διεργασίες» σχολιάζει η κυρία Παπαγεωργοπούλου. Το παρελθόν λοιπόν μπορεί να φωτίσει με χρήση της τεχνολογίας του παρόντος που ολοένα και εξελίσσεται το μέλλον μας. Ετσι το μέλλον θα μπορέσει και εκείνο με τη σειρά του να ρίξει μια καλή ματιά στο παρελθόν μας...
Η ΜΟΥΜΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
Αλλη μια μούμια...ελληνικής προελεύσεως αυτή τη φορά έκαναν οι ειδικοί του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης, μεταξύ των οποίων και η κυρία Παπαγεωργοπούλου,να «μιλήσει» πριν από δύο χρόνια και να πει μέσα από τον τάφο της τη δική της ιστορία.Η ελληνίδα ανθρωπολόγος και η υπόλοιπη ομάδα της Ελβετίας μελέτησαν το ταριχευμένο σώμα μιας γυναίκας 50-60 ετών από τη Μακεδονία του 300 μ.Χ.η οποία είχε διατηρηθεί σε μολύβδινη λάρνακα και είχε ταφεί σε μαρμάρινη σαρκοφάγο.Η μούμια,η οποία φυλάσσεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης,ήταν καλυμμένη με χρυσοκέντητα υφάσματα,ενδεικτικά της υψηλής τάξης στην οποία ανήκε η γυναίκα.Η εξέταση αυτής της μούμιας έφερε τότε για πρώτη φορά στο φως τις ουσίες που χρησιμοποιούσαν για την ταρίχευση των πτωμάτων εκείνη τη μακρινή εποχή. Η σαρκοφάγος ανακαλύφθηκε το 1962 στο αποκαλούμενο δυτικό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης.Το νεκροταφείο αυτό χρησιμοποιούνταν από την Ελληνιστική ως τη Βυζαντινή Εποχή.Ωστόσο πέρασε περίπου μισός αιώνας προτού εξεταστεί ενδελεχώς με χρήση σύγχρονων μεθόδων από την κυρία Παπαγεωργοπούλου και τους υπόλοιπους επιστήμονες.
Η μούμια εξετάστηκε κάτω από το μικροσκόπιο,χρωματογραφικά και φασματομετρικά,και αποκάλυψε πολύτιμα στοιχεία για τον τρόπο ταρίχευσης εκείνης της εποχής.
Οι ερευνητές ανακάλυψαν ποικιλία ταριχευτικών ουσιών,όπως το μύρο,διαφορετικά έλαια και ρητίνες.Εκτίμησαν επίσης ότι είναι πιθανόν το μολύβδινο φέρετρο μέσα στο οποίο είχε ταφεί η γυναίκα να συντέλεσε στη διατήρηση στοιχείων της μούμιας,όπως τα καστανά της μαλλιά,τα φρύδια,μυϊκοί ιστοί αλλά και κύτταρα αίματος.Το φέρετρο αυτό είχε κατασκευαστεί ειδικά για την ταφή της νεκρής,που είχε ύψος περίπου 1,6 μέτρα.Η γυναίκα ήταν ξαπλωμένη σε ξύλο το οποίο βρισκόταν μέσα στο φέρετρο και τυλιγμένη με ταινίες βαμβακερού ή λινού υφάσματος.Σε πολλά αρχαία κείμενα όπως του Ομήρου και του Ηροδότου αναφέρεται ότι οι αρχαίοι Ελληνες τύλιγαν τους νεκρούς με ύφασμα που τους κάλυπτε ως τους αστραγάλους αφού προηγουμένως τους είχαν πλύνει με νερό και κρασί και τους είχαν αλείψει με λάδι.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου