ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ ΤΟΥ ΠΑΣΧΑ

Η μεγαλύτερη γιορτή της χριστιανοσύνης γιορτάζεται με τιμές σε ολόκληρη τη χώρα.
Παραδόσεις αιώνων αναβιώνουν από άκρη σε άκρη της Ελλάδας. Από τη Μακεδονία και τη Θράκη μέχρι την Κρήτη και από τη Ζάκυνθο ως τα νησιά του Αιγαίου, η Μεγάλη Εβδομάδα αποτελεί μια περίοδο κατάνυξης με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα ανά περιοχή.
Δείτε μερικά τοπικά έθιμα από το Άγιον Όρος, την Ουρανούπολη, τη Σκιάθο, το Λιτόχωρο Πιερίας, την Καβάλα, τις Σέρρες, τη Χαλκιδική, τη Δράμα, το θεσσαλικό κάμπο αλλά και τα ελληνικά νησιά.

ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Με έντονο το "χρώμα" της παράδοσης γιορτάζεται σε όλη την Ελλάδα το Πάσχα, η μεγαλύτερη γιορτή των ορθόδοξων χριστιανών. Πληθώρα εθίμων αναβιώνουν σε αρκετές περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και μετά την Ανάσταση.
Οι γενικές προετοιμασίες για τον εορτασμό της Ανάστασης, σε όλα τα ελληνικά σπίτια, ξεκινούν από τη Μεγάλη Πέμπτη. Την ημέρα αυτή, οι νοικοκυρές, κατά παράδοση, ετοιμάζουν τα τσουρέκια και βράζουν αβγά με ειδικές βαφές κόκκινου χρώματος. Το αβγό συμβολίζει από την αρχαιότητα την ανανέωση της ζωής και το κόκκινο χρώμα το αίμα του Χριστού. Παλαιότερα, συνήθιζαν να τοποθετούν το πρώτο κόκκινο αβγό στο εικονοστάσι του σπιτιού για να ξορκίσουν το κακό.
Την πιο ιερή μέρα της Μεγάλης Εβδομάδας αποτελεί η Μεγάλη Παρασκευή, μέρα κορύφωσης του θείου δράματος με την Αποκαθήλωση από το Σταυρό και την Ταφή του Χριστού. Γυναίκες με λουλούδια στα χέρια πηγαίνουν στις εκκλησίες για να στολίσουν τον Επιτάφιο.
Από το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου ξεκινούν οι ετοιμασίες για το γιορτινό τραπέζι της Ανάστασης και οι νοικοκυρές μαγειρεύουν τη μαγειρίτσα. Λίγο πριν από τα μεσάνυχτα, οι πιστοί συγκεντρώνονται στις εκκλησίες κρατώντας λαμπάδες, τις οποίες ανάβουν με το "Άγιο Φως", που μοιράζει ο ιερέας. Όταν ο τελευταίος ψάλλει το "Χριστός Ανέστη" ανταλλάσσονται ευχές και το λεγόμενο φιλί της Αγάπης. Με το "Άγιο Φως" οι πιστοί συνηθίζουν να σταυρώνουν την εξώπορτα των σπιτιών τρεις φορές για καλή τύχη.
Το πρωί της Κυριακής, στις περισσότερες περιοχές της χώρας σουβλίζεται ο οβελίας. Μέσα σε εορταστική ατμόσφαιρα, ακολουθεί πλούσιο γεύμα και γλέντι.

Ξεχωριστά έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας

Στο Άγιο Όρος, η περιφορά του επιταφίου γίνεται τη Μεγάλη Παρασκευή, μετά τα μεσάνυχτα, ενώ η Ανάσταση το Μεγάλο Σάββατο, στις δύο τα ξημερώματα. Το πρωί της Κυριακής, το πασχαλινό τραπέζι προβλέπει ψαρόσουπα και ψάρι, ενώ το μεσημέρι οι μοναχοί ψέλνουν την Ακολουθία της Αγάπης σε εφτά γλώσσες.
Στην Ουρανούπολη, ξεχωρίζει το στόλισμα του επιταφίου με λουλούδια και πέρλες, που φτιάχνουν οι γυναίκες του χωριού στη διάρκεια της Σαρακοστής. Το Μεγάλο Σάββατο, οι πιστοί συγκεντρώνονται στον Πύργο του Προσφορίου, στο λιμάνι, για να ακούσουν τον παπά να ψάλλει το "Χριστός Ανέστη".
Στη Σκιάθο, τα παιδιά ψάλλουν τα κάλαντα την Μεγάλη Πέμπτη έχοντας μαζί τους έναν καλαμένιο σταυρό στολισμένο με λουλούδια. Στον ίδιο σταυρό κρεμούν ένα κόκκινο μαντίλι που συμβολίζει το αίμα του Χριστού. Ο επιτάφιος βγαίνει τα ξημερώματα του Μεγάλου Σαββάτου και αφού περιφερθεί στα καλντερίμια του νησιού, κατεβαίνει στο λιμάνι και στη συνέχεια επιστρέφει στην εκκλησία.
Στο Λιτόχωρο της Πιερίας, οι επιτάφιοι στολίζονται από κοπέλες, που όλη τη Σαρακοστή φτιάχνουν λουλούδια από ύφασμα. Τη Μεγάλη Παρασκευή, γίνεται η συνάντηση των επιταφίων που συνοδεύονται από χορωδίες.Τη Μεγάλη Παρασκευή, στη Μονή του Προφήτου Ηλία, στο Άγιο Πνεύμα Σερρών, που βρίσκεται σ' ένα λόφο πάνω από το ομώνυμο χωριό, αναβιώνει το έθιμο της Αποκαθήλωσης του Κυρίου. Ο Μητροπολίτης Σερρών και Νιγρίτης Θεολόγος, συνοδευμένος από ιερείς και κρατώντας λάβαρα και εξαπτέρυγα, οδηγούνται στον ιερό λόφο, όπου θυμίζει απόλυτα τον λόφο του Γολγοθά. Πάνω στον πετρόχτιστο λόφο, βρίσκεται ο Εσταυρωμένος. Το σκηνικό συγκλονίζει τον κάθε επισκέπτη.
Ιερείς και πιστοί προσεύχονται και με μεγάλη ευλάβεια κατεβάζουν τον Κύριο από τον Σταυρό. Αφού τον μυρώσουν, τυλίγουν το σώμα του σε άσπρο σεντόνι και τον μεταφέρουν στον Τάφο, που έχει κατασκευαστεί, για τον σκοπό αυτό, λίγα μέτρα πιο κάτω. Έπειτα κλείνουν την είσοδο με μια μαρμάρινη πέτρα και την σφραγίζουν με βουλοκέρι και κορδέλες Την άλλη μέρα, ξημερώνοντας το Μεγάλο Σάββατο, πηγαίνουν να ανοίξουν τον Τάφο και να πάρουν το Σώμα του Χριστού βάζοντας στη θέση του την εικόνα της Αναστάσεως. Ο τάφος θα μείνει ανοιχτός όλη τη χρονιά.
Την Κυριακή του Πάσχα, αναβιώνει το ποντιακό πασχαλινό έθιμο "αβγομαχίες" στην Καστανούσα του δήμου Κερκίνης. Οι διαγωνιζόμενοι παίρνουν άσπρα αβγά και αφού τα "ακούσουν", χτυπώντας τα ελαφρά και περιεργαστούν το σχήμα τους, επιλέγουν τελικά το πιο γερό- κατά τη γνώμη τους- και η αβγομαχία ξεκινά. Βασικός κανόνας του εθίμου είναι η χρησιμοποίηση μόνο αβγών κότας. Ο κάθε συμμετέχων έχει στην διάθεση του τριάντα αβγά και νικητής αναδεικνύεται αυτός που έχει τα λιγότερα σπασμένα αυγά.
Στο νομό Καβάλας, τη Μεγάλη Παρασκευή, οι πιστοί στο Δημοτικό Διαμέρισμα Νέας Ηρακλίτσας του Δήμου Ελευθερών, ζουν τη συγκίνηση του Θείου Πάθους. Μέσα σε κατανυκτική ατμόσφαιρα γίνεται η αποκαθήλωση του άχραντου σώματος του Ιησού Χριστού, στο ύψωμα του παρεκκλησίου της Αγίας Μαρίνας, στην τοποθεσία «Νησάκι», στην παραλία της Νέας Ηρακλίτσας.Η ιερά πομπή ξεκινά από τον Ιερό Ναό Παναγίας Φανερωμένης, όπου φυλάσσεται η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, την οποία- σύμφωνα με την παράδοση- αγιογράφησε ο Απόστολος και Ευαγγελιστής Λουκάς, και στη συνέχεια κατευθύνεται στο Νησάκι, όπου και πραγματοποιείται η τελετή της αποκαθήλωσης. Μυροφόρες ραίνουν το άχραντο σώμα του Ιησού, με λουλούδια, κατά τη μεταφορά του στο ναό και την εναπόθεσή του στον τάφο.
Το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής, στην έδρα του Δήμου Ελευθερών, τη Νέα Πέραμο, κατά την περιφορά του επιταφίου, οι κάτοικοι σε κάθε γειτονιά της πόλης αναβιώνουν ένα πολύ παλιό έθιμο: καίουν από ένα ομοίωμα του Ιούδα, τη στιγμή που η πομπή του επιταφίου περνάει από τους δρόμους. Ολόκληρη η πόλη εκείνη τη νύχτα φωτίζεται από τις δεκάδες φωτιές, που ανάβουν οι κάτοικοι, στέλνοντας έτσι το μήνυμα της κάθαρσης, αλλά και της αιώνιας ανάστασης.
Η πασχαλινή περίοδος έχει και στην περιοχή της Δράμας την ξεχωριστή της εθιμολογία, που αρχίζει από το Σάββατο του Λαζάρου, με τις ομάδες των παιδιών που τραγουδούν τα πάθη του φίλου του Χριστού. H εθιμολογία, που αρχίζει από το Σάββατο του Λαζάρου με τις ομάδες των παιδιών που τραγουδούν τα πάθη του φίλου του Χριστού.

Έθιμα μετά την Ανάσταση

Τη δεύτερη μέρα του Πάσχα στα Γιαννιτσά του νομού Πέλλας θα αναβιώσει το έθιμο "Κουνιές". Το έθιμο αυτό γινόταν γιατί η "αιώρηση", δηλαδή το κούνημα, θεωρούνταν ότι γινόταν "σε καλό", υπέρ υγείας και πλούσιας σοδειάς.
Στα Καλύβια Λιμεναρίων της Θάσου διατηρείται το έθιμο "Για βρέξ' Απρίλη μ'" που γιορτάζεται την τρίτη ημέρα του Πάσχα. Το έθιμο έχει τις ρίζες του στους χορούς του διονυσιακού κύκλου και είναι μια επίκληση για ανοιξιάτικη βροχή. Οι κάτοικοι της κοινότητας και οι επισκέπτες το γιορτάζουν με δημοτικούς χορούς, ενώ σε μεγάλα τσουκάλια μαγειρεύεται κρέας με ρύζι που στη συνέχεια μοιράζεται στους συγκεντρωμένους.
Την ίδια μέρα, στην Ιερισσό της Χαλκιδικής γιορτάζεται το έθιμο "Του μαύρου νιου τ' αλώνι", με τους γεροντότερους να αρχίζουν το χορό. Σιγά - σιγά πιάνονται όλοι οι κάτοικοι και ο χορός έχει μήκος πολλών μέτρων. Τραγουδούν και χορεύουν όλα τα πασχαλινά τραγούδια και τελειώνουν με τον "καγκελευτό" χορό, που είναι η αναπαράσταση της σφαγής 400 Ιερισσιωτών από τους Τούρκους, την επανάσταση του 1821.
Τις πασχαλινές αυτές μέρες ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει η πομπική περιφορά της εικόνας της Αναστάσεως γύρω από το αγροτικό όριο της Καλής Βρύσης Δράμας, την Πέμπτη της Διακαινησίμου, για προστασία του χωριού από κάθε κακό και ιδιαίτερα από το χαλάζι που είναι εξαιρετικά επικίνδυνο για την παραγωγή την ανοιξιάτικη περίοδο.
Ο Δήμος Παγγαίου, στα ορεινά του νομού Καβάλας, πιστός στην αναβίωση των παραδόσεων και τη δημιουργία πολιτισμού, οργανώνει τη δεύτερη μέρα του Πάσχα τον εορτασμό του Αγίου Γεωργίου στην Νικήσιανη. «Τον Άι-Γιώργη», όπως τονίζει ο δήμαρχος Παγγαίου, Απόστολος Τσακίρης, «τον γιορτάζουμε στην καρδιά της άνοιξης, όπου η φύση ξαναζωντανεύει από το χειμωνιάτικο λήθαργο».
Την τρίτη μέρα του Πάσχα, με συγκίνηση και ευλάβεια, στο Δημοτικό Διαμέρισμα Ελευθερών στον ομώνυμο Δήμο, δυτικά του νομού Καβάλας, αναβιώνουν τα παραδοσιακά «Μαζίδια». Ένα έθιμο που, όπως τονίζει ο δήμαρχος Ελευθερών, Χαράλαμπος Χρυσανίδης, χρονολογείται από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Οι πιστοί μεταφέρουν εν πομπή τα εικονίσματα από τη βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Ταξιάρχη, την παλαιότερη εκκλησία της περιοχής, στα «Μαζίδια» όπου βρίσκεται το γραφικό εξωκλήσι των Αγίων Ραφήλ, Ειρήνης και Νικολάου.
Εκεί, τελούν αρτοκλασία και αγιασμό αναπέμποντας παρακλήσεις προς τον Αναστάντα Χριστό να ευλογήσει την καλλιεργητική περίοδο που ξεκινάει ώστε να είναι αποδοτική και εύφορη. Οι πιστοί προσκυνούν τα εικονίσματα και εν πομπή επιστρέφουν στην εκκλησία του Αγίου Ταξιαρχή.
Στη συνέχεια, στην πλατεία του παλιού παραδοσιακού οικισμού, στήνεται μεγάλο γλέντι. Τον χορό αρχίζει ο ιερέας και ακολουθούν οι κάτοικοι του χωριού, που χορεύουν και τραγουδούν τρία συγκεκριμένα τραγούδια, που διασώθηκαν με το πέρασμα των χρόνων. Η προσφορά σπιτικών φαγητών και γλυκών από τις γυναίκες του Πολιτιστικού Συλλόγου Ελευθερών ολοκληρώνουν την παραδοσιακή γιορτή που έχει τις ρίζες της στην τουρκοκρατία και ακόμα παλιότερα.
Το δικό της χαρακτήρα έχει η Δευτέρα του Θωμά στους Σιταγρούς Δράμας, όπου οι εκεί εγκατεστημένοι Πόντιοι συνεχίζουν πανάρχαια έθιμα των κοιτίδων τους, όπως επισκέψεις στα μνήματα, με διανομή κόκκινων αβγών και γλυκισμάτων και με τραγούδια, έθιμα με καθαρά αρχαϊκή μορφή και με συνακόλουθες μεταφυσικές δοξασίες και αντιλήψεις.
Ιδιάζουσα εκδήλωση είναι η λεγόμενη «Γιορτή του Θεού» στη Μικρόπολη Δράμας, μετά το Πάσχα, στο ξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου, με συνεστίαση εκεί των πανηγυριστών. Η εκδήλωση συνδέεται με τοπική παράδοση και θεωρείται ως συνέχιση της εκπλήρωσης παλαιού προγονικού τάματος.

ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

Η περίοδος του Πάσχα αλλά και η προετοιμασία που αρχίζει με την νηστεία της σαρακοστής είναι ιδιαίτερη και στην Κρήτη. Τα κύρια φαγητά που παρασκευάζουν οι νοικοκυρές της Κρήτης για τη Σαρακοστή του Πάσχα είναι τα άγρια χόρτα: καλίτσες (γλυκά πρώιμα άγρια ραδίκια), ασκολύμπροι (ασκόλυμπρα άγρια-αγκάθινα χόρτα), τζόχοι (ζοχοί), ψικοσιρίδες (πικρώδη άγρια χόρτα), χοιρομουρήδες (άσχημα στην εμφάνιση, όμως νοστιμότερα άγρια χόρτα), σταμναγκάθι (αγκαθωτό ραδίκι), ραπανίδες και βεβαίως οι χοχλιοί (σαλιγκάρια βραστά, μπουμπουριστά), τα διάφορα γιαχνί, τα παπούλια (βραστά όσπρια), ο χυλός (με αλεσμένο στάρι), οι βρουβόπιτες (πίτες με χόρτα ή γούλες), τα κουκιά (βραστά και πουρέ).
Από το πρωί της Μεγάλης Πέμπτης οι γυναίκες καταγίνονται με το ζύμωμα. Ζυμώνουν τα καλιτσούνια (χειροποίητες πιτες με μυζήθρα, που παλιά γινόταν τηγανιστά και όχι στο φούρνο, όπως γίνεται σήμερα με τα καλούμενα λυχναράκια), τα τσουρέκια και τις λαμπροκουλούρες. Η λαμπροκουλούρα δεν έχει στη μέση τρύπα, όπως τα μικρά κουλούρια σήμερα για λόγους οικονομίας και στο κέντρο της μπαίνουν κανονικά τρία κόκκινα αβγά.
Το Πάσχα οι σύντεκνοι οι νονοί, πηγαίνουν στους βαφτισιμιούς τους το κουλούρι της Λαμπρής, κόκκινα αβγά και το κερί της Ανάστασης. Φυσικά μαζί με άλλα δώρα, όπως ρούχα παπούτσια και παιχνίδια.
Το πρωί της Μεγάλης Πέμπτης οι γυναίκες ασχολούνται και με το βάψιμο των αβγών, που παλιά αυτό γινόταν από τα χρώματα των λουλουδιών, κυρίως της κόκκινης παπαρούνας. Μάλιστα πάνω στα αβγά, πριν τα βάψουν, κολλούσαν και μικρά άνθη και έτσι τα σχέδιά τους αποτυπώνονταν επάνω. Σήμερα πάντως κυριαρχούν οι έτοιμες βαφές ή, και τα έτοιμα κόκκινα αβγά.
Το στόλισμα του Επιταφίου με λουλούδια και στεφάνια αρχίζει το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης με τις νοικοκυρές να προσπαθούν να στολίσουν τον "καλύτερο Επιτάφιο". Μετά την περιφορά παίρνουν τα λουλούδια στα σπίτια για να φέρουν ευλογία σε κάθε νοικοκυριό.Την παραμονή της Ανάστασης τα παιδιά σχηματίζουν ένα μεγάλο σωρό από ξύλα και στην κορυφή βάζουν ένα σκιάχτρο που υποτίθεται ότι είναι ο Ιούδας και την ώρα που ο ιερέας λέει το ''Χριστός Ανέστη'', βάζουν φωτιά και καίνε τον Ιούδα. Η καμπάνα του χωριού χτυπά και ο ουρανός στολίζεται από πολύχρωμα βεγγαλικά. Σε πολλές περιοχές κυρίως στην ύπαιθρο ακούγονται και μπαλωθιές (πυροβολισμοί στον αέρα).
Παλιά ο επίτροπος της κάθε εκκλησίας δύο ώρες πριν την Ανάσταση έπαιρνε ένα σήμαντρο και κτυπώντας το γυρνούσε από γειτονιά σε γειτονιά, για να ξυπνήσει - προσκαλέσει τους πιστούς για τη Θεία Λειτουργία - Ανάσταση. Φεύγοντας οι πιστοί από το σπίτι, για να πάνε στην εκκλησία και να ακούσουν το "Χριστός Ανέστη" ανάβουν στην αυλή μια μικρή φωτιά (μικρή φουνάρα) για κάψιμο του Ιούδα του σπιτιού, πάνω από την οποία περνούν όλοι, μικροί μεγάλοι, κάνοντας ταυτόχρονα το σταυρό τους και μια ευχή.
Με το "δεύτε λάβετε φως", οι πιστοί με ένα κερί ή φαναράκι μεταφέρουν το Αγιο Φως στο σπίτι τους αμίλητοι, πιστεύοντας ότι έτσι θα γίνει κάτι καλό στο σπιτικό τους ή ότι έτσι θα φύγουν οι δαίμονες.
Στην Κρήτη το Πάσχα παλιά δεν σούβλιζαν αρνί, απλά έσφαζαν ένα σφακτό, ρίφι ή αρνί και μ' αυτό έκαναν διάφορα φαγητά (οφτό, βραστό, κοκκινιστό, αυγολέμονο). Σήμερα πάντως το σούβλισμα του οβελία συνοδεύει απαραίτητα την γιορτή.

Το παζάρι των Βουκολιών

Αποτελεί σημείο αναφοράς για τα Χανιά, και οργανώνεται κάθε χρόνο την Μεγάλη Παρασκευή. Στην σημερινή του μορφή, το παραδοσιακό παζάρι των Βουκολιών είναι ουσιαστικά μια εμποροπανήγυρης και ζωοπανήγυρης που συγκεντρώνει εκατοντάδες μικροπωλητών αλλά και πλήθος κόσμου από κάθε γωνιά της Κρήτης. Το παραδοσιακό παζάρι των Βουκολιών έχει την δική του ιστορία.
Οι Βουκολιές, πριν και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν το εμπορικό κέντρο της κεντρικής και ανατολικής Κισάμου και μέρους του κεντρικού Σελίνου. Η περιοχή, καθώς ήταν γεωργοκτηνοτροφική, συγκέντρωνε κόσμο για πώληση και ανταλλαγή προϊόντων.
Ένα παζάρι, ένας τόπος δηλαδή δημόσιας αγοράς, το μοναδικό ίσως στην Κρήτη, που ξεκίνησε τον καιρό της Τουρκοκρατίας.
Το παζάρι των Βουκολιών τα παλαιότερα χρόνια ήταν ένας από τους κυριότερους χώρους για οικονομικές συναλλαγές και κοινωνικές σχέσεις και λειτουργούσε κάθε Σάββατο.
Τα παλαιότερα χρόνια σύμφωνα με μαρτυρίες μεγαλύτερων σε ηλικία κατοίκων γινόταν κυρίως εμπόριο ζώων αλλά και λαχανικών, όμως έμποροι από τα Χανιά πούλαγαν και διάφορα άλλα είδη. Οι μέρες που το παζάρι έφθανε στο αποκορύφωμά του ήταν την παραμονή του Δεκαπενταύγουστου και τη Μεγάλη Παρασκευή. Τη Μεγάλη Παρασκευή μάλιστα γίνονταν και τα συνοικέσια, γι’ αυτό κατέβαιναν κοπέλες στις Βουκολιές από τα γύρω χωριά.
Το παζάρι στα χρόνια της άνθισής του καταλάμβανε όλη τη σημερινή πλατεία των Βουκολιών.
Το εμπόριο ζώων κυριαρχούσε από παλιά στο παζάρι των Βουκολιών. Οι βοσκοί έφερναν ολόκληρα κοπάδια από πρόβατα, κατσίκια και βόδια, που σφάζονταν ή πουλιούνταν εκεί. Μάλιστα το πρώτο έργο υποδομής που έγινε στις Βουκολιές ήταν ένα κτίριο για τη σταύλιση των ζώων, που προορίζονταν για το παζάρι του Σαββάτου. Κατασκευάστηκε με προσωπική εργασία των κατοίκων και διατηρείται μέχρι σήμερα. Έχει στεγάσει κατά καιρούς διάφορες υπηρεσίες και συλλόγους, ενώ σήμερα στεγάζει το δήμο και την αστυνομία.
Η ατμόσφαιρα θύμιζε γιορτή, καθώς ήταν μια ευκαιρία για φίλους και συγγενείς να ξαναβρεθούν, αφού, καθώς δεν υπήρχαν ξενοδοχεία, όσοι έρχονταν για το παζάρι αναγκάζονταν να καταλύουν σε φιλικά και συγγενικά σπίτια.
Παραμονή του παζαριού στήνονταν υπαίθριες ταβέρνες και τηγάνιζαν ψάρια, πατάτες, έψηναν κρέας, όλα με στοιχειώδη εξοπλισμό. Τη Μεγάλη Παρασκευή καταναλώνονταν πολλοί χοχλιοί και πολλά σαρακοστιανά και πουλιούνταν πάνω από χίλια ζώα. Στις μέρες μας συνεχίζεται με μεγάλη επιτυχία. Είναι η εμποροπανήγυρη του νομού και η μοναδική με το λαϊκό χαρακτήρα της παλαιάς εποχής, πολλές από τις εικόνες του τότε σώζονται και σήμερα με την σύγχρονη φυσικά μορφή τους.

ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΣΤΗ ΖΑΚΥΝΘΟ

To Πάσχα είναι η πλέον κατανυκτική γιορτή της ορθοδοξίας καθώς οι πιστοί μέσα σε κλίμα συγκίνησης, αναβιώνουν με πολύ παραστατικό τρόπο το θείο δράμα και εορτάζουν την Ανάσταση ως τον θρίαμβο της θεότητας απέναντι στα περιορισμένα όρια της ανθρώπινης φύσης.
Στη Ζάκυνθο η μακραίωνη συνύπαρξη με λαούς από διαφορετικά δόγματα δημιούργησε ένα μείγμα παραδόσεων που περιέχει όλα τα στοιχεία της ορθόδοξης χριστιανικής πίστης μπολιασμένα με σύμβολα, αναφορές και συνήθειες των λατίνων.
Οι λιτανείες, η εκκλησιαστική μουσική και ορισμένα ιδιαίτερα έθιμα, που αναβιώνουν τη Μεγάλη Εδομάδα αποτελούν το καταστάλαγμα όλων αυτών των ιστορικών ζυμώσεων στο λαό του νησιού.
Το Μεγαλοβδόμαδο αρχίζει ουσιαστικά το Σάββατο του Λαζάρου, όταν στις 11 το πρωί οι καμπάνες των εκκλησιών χτυπούν πανηγυρικά και κρεμιέται το "βαγί" σ' όλα τα καμπαναριά της πόλης και των χωριών του νησιού μας. Το βαγί στη Ζάκυνθο δεν είναι η γνωστή δάφνη που μοιράζεται στην υπόλοιπη Ελλάδα αυτή τη μέρα, αλλά τα φρέσκα κιτρινωπά φύλλα του φοίνικα, που μ' αυτά πλέκουν σταυρούς, "βαγιοφόρες", ήλιους, αλογάκια κ.α. και στολίζουν τις εκκλησίες για τη γιορτή.
Την Κυριακή των Βαϊων, μετά την Θεία Λειτουργία, στις στολισμένες με βαγιά εκκλησίες μας, οι "νόντσολοι" (νεωκόροι Ι. Ναού), μοιράζουν σ' όλα τα σπίτια το βαγί ως ευλογία του Ιερέως - Εφημερίου και οι πιστοί το τοποθετούν στις εικόνες. Μετά το τέλος της λειτουργίας, οι ναοί μας ντύνονται στα πένθιμα.
Τη Μεγάλη Τρίτη το βράδυ θα ακούσετε το κατανυκτικότατο τροπάριο της Κασσιανής (Δοξαστικό των Αποστίχων), όπως ψάλλεται από τις μελωδικές χορωδίες των ναών μας και ιδιαιτέρως της Ι. Μονής του Αγίου Διονυσίου, του Μητροπολιτικού Ναού Αγίου Νικολάου των Ξένων και της Φανερωμένης στην πόλη.
Τη Μεγάλη Πέμπτη το πρωί γίνεται ο Εσπερινός και η Θεία Λειτουργία σ'όλους τους Ιερούς Ναούς. Μετά απ' αυτήν, τα πάντα πενθούν και οι καμπάνες δεν ξανακτυπούν, μέχρι το πρωϊ του Μεγάλου Σαββάτου. "Χηρεύουν" κατά την ωραία ζακυνθινή έκφραση. Μαύρα λάβαρα κρεμιούνται στα μπαλκόνια των σπιτιών, οι σημαίες είναι μεσίστιες, ακόμη και η ενδυμασία, ιδιαίτερα των μεγαλύτερων σε ηλικία Ζακυνθινών, είναι πένθιμη. Οι ιδιομορφίες του Ζακυνθινού εκκλησιαστικού τυπικού είναι έντονες από τη Μεγάλη Πέμπτη το βράδυ. Πρώτα απ' όλα θα σας ξαφνιάσει το άκουσμα των ύμνων "Διεμερίσαντο τα ιμάτιά μου εαυτοίς..." και το "Εξηγόρασας ημάς εκ της κατάρας του νόμου...", που είναι τονισμένα κατά τη Ζακυνθινή εκκλησιαστική μουσική. Άδικα θα περιμένετε να δείτε τον Εσταυρωμένο να λιτανευθεί μετά το πέμπτο Ευαγγέλιο, όπως συνηθίζεται στην υπόλοιπη την Ελλάδα. Στο νησί μας ο Εσταυρωμένος βγαίνει μετά το ενδέκατο Ευαγγέλιο.
Η Μεγάλη Παρασκευή βρίσκει το νησί μας σε θρησκευτική έξαρση. Το πρωί γίνεται η Ακολουθία των Μεγάλων Ωρών και ακολούθως η Αποκαθήλωση, που στη Ζάκυνθο τελείται κατά τη στιγμή που ψάλλονται τα Απόστιχα "Οτε εκ του ξύλου Σε νεκρόν...". Μετά από λίγο ο ιερεας θα εξέλθει από το Ιερό Βήμα λιτανεύοντας τον Χριστό επί του ώμου του, τυλιγμένο σε λευκό σεντόνι. Σημειωτέον ότι στη Ζάκυνθο δε χρησιμοποιείται ο γνωστός στην υπόλοιπη Ελλάδα κεντητός Επιτάφιος, αλλά αμφιπρόσωπη ξυλόγλυπτη αγιογραφία του νεκρού Χριστού, που ονομάζεται "Αμνός". Μετά τη λιτάνευση, το Σώμα του Χριστού τοποθετείται στον Επιτάφιο, που σίγουρα θα σας εντυπωσιάσει, αφού και πάλι εδώ η ιδιαιτερότητα της Ζακύνθου είναι εμφανής. Εδώ οι επιτάφιοι δεν στολίζονται με λουλούδια, επειδή είναι ξυλόγλυπτοι, με επένδυση φύλλου χρυσού και βελούδου, δηλαδή πραγματικά έργα τέχνης.
Μεγάλη Παρασκευή μεσημέρι. Το αποκορύφωμα του Ζακυνθινού Μεγαλοβδόμαδου. Ο κόσμος, Ζακυνθινοί και επισκέπτες, συρρέουν στον Ιερό Ναό του Αγίου Νικολάου του Μώλου, απ' όπου θα ξεκινήσει η λιτανεία του Εσταυρωμένου. Η ατμόσφαιρα είναι μοναδική. Η πένθιμη λιτανεία αρχίζει υπό τους ήχους του "Ινα τι εφρύαξαν έθνη..." από την φιλαρμονική. Μαζί με τον Εσταυρωμένο λιτανεύεται, και η περίφημη Εικόνα της "Mater Dolorosa", δηλαδή της Παναγίας του Πάθους. Η λιτανεία διασχίζει σχεδόν όλη την πόλη και επιστρέφει στην πλατεία Σολωμού, όπου, πάνω σε βάθρο, ο Μητροπολίτης ευλογεί τον κλήρο και τον λαό με τον Εσταυρωμένο κάνοντας το σημείο του σταυρού στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, υπό τους ήχους του "Και κλίνας την κεφαλήν". Η λιτανεία καταλήγει στον ίδιο ναό, όπου γίνεται η εναπόθεση του Χριστού στον Επιτάφιο.
Το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής τελείται κανονικά σ' όλους τους Ιερούς Ναούς η Ακολουθία του Επιτάφιου Θρήνου. Στον Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Νικολάου των Ξένων η Ακολουθία αυτή, σύμφωνα με παμπάλαιο έθιμο, δε γίνεται το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής, αλλά τις πρώτες πρωινές ώρες του Μεγάλου Σαββάτου και συγκεκριμένα στις 2.00 το πρωί. Στις 4.00 περίπου το πρωί γίνεται η έξοδος του Επιταφίου ενώ χιλιάδες κόσμου παρακολουθούν τις μοναδικές αυτές στιγμές. Ο Επιτάφιος επιστρέφει γύρω στις 5.30 στο ναό, όπου συνεχίζεται η Ακολουθία, που αξίζει πραγματικά να παρακολουθήσετε. Ο ωραιότατος ύμνος "Τον Κύριο υμνείτε...", τονισμένος και αυτός στο Ζακυνθινό εκκλησιαστικό μέλος που ψάλλεται από όλο το λαό, και η ξακουστή Gloria"(δόξα) ή το "κομμάτι"(Πρώτη Ανάσταση) και το σπάσιμο των πήλινων σταμνών από τις νοικοκυρές όλων των σπιτιών που διαδραματίζονται κατά την Πρώτη Ανάσταση, θα σας εντυπωσιάσουν.
Τη νύχτα του Μεγάλου Σαββάτου, στις 23.15 αρχίζει η Ακολουθία στο Μητροπολιτικό Ναό που εν τω μεταξύ έχει αλλάξει τελείως όψη, έχοντας ντυθεί στα κόκκινα. Στις 23.45 ξεκινά η Αναστάσιμη πομπή για την πλατεία του Αγίου Μάρκου, όπου γίνεται η Ανάσταση. Το "Χριστός Ανέστη", από τα χείλη του Μητροπολίτη, ψαλλόμενο κι αυτό κατά την ιδιόμορφη Ζακυνθινή εκκλησιαστική μουσική, μεταδίδει σ' όλους τους χριστιανούς, που κατακλύζουν την πλατεία και τους γύρω χώρους, το μήνυμα της Αναστάσεως του Χριστού ενώ αμέσως μετά η Εικόνα της Ανάστασης, με τη συνοδεία των ιερέων και της Φιλαρμονικής, επιστρέφει στο Μητροπολιτικό Ναό, όπου διαδραματίζονται τα του "Αρατε Πύλας...". Κατά την τοπική παράδοση, η Αναστάσιμη Θεία Λειτουργία δεν τελείται αμέσως μετά σε κανένα ναό της πόλεως και των χωριών, αλλά το πρωί της Κυριακής του Πάσχα. Το "αντέτι" (έθιμο) θέλει, κατά τη διάρκεια της αναγνώσεως του Ευαγγελίου, να κτυπούν οι καμπάνες των εκκλησιών.

Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΒΔΟΜΑΔΑ ΣΤΟΝ ΚΑΜΠΟ

Πώς ζούσε τη Μεγάλη Εβδομάδα το καραγκούνικο στοιχείο στα χωριά του κάμπου; Ποια ήταν τα ήθη και ποια τα έθιμα; Ο εκπαιδευτικός Ζήσης Τζιαμούρτας, στην εργασία του, "Λαογραφική πινακοθήκη των Καραγκούνηδων" η οποία βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών (έπαινος Α'), δίνει απάντηση σ' αυτά και πολλά άλλα ερωτήματα σχετικά με τα ήθη κι έθιμα των ανθρώπων του κάμπου την Εβδομάδα των Παθών.
"Μέχρις ότου φθάσει το Πάσχα, η Λαμπρή, έπρεπε να περάσουν υποχρεωτικά σαράντα μέρες χωρίς αρτίσιμα φαγητά. Χαιρετούσαν οι Καραγκούνηδες από την Αποκριά το κρέας. Από την Καθαρά Δευτέρα μέχρι των Αγίων Θεοδώρων δεν έτρωγαν ούτε λάδι. Ετοιμασία πνευματική μεγάλη, για να δεχθούν τον Αναστάντα Χριστό. Με ιδιαίτερη κατάνυξη παρακολουθούσαν την ακολουθία των Χαιρετισμών κάθε Παρασκευή και τη Θ. Λειτουργία κάθε Κυριακή. Βαθειά πίστη ζούσε στην ψυχή τους. Τα παραγγέλματα της Εκκλησίας ασκούσαν μεγάλη επίδραση στην ψυχή του Καραγκούνικου στοιχείου", αναφέρει ο κ. Τζιαμούρτας.
Και συνεχίζει: "Τα αισθήματα αυτά, που είναι γεμάτα αφοσίωση και ευλάβεια, φαίνονται με την έκφρασή τους τη Μεγάλη Εβδομάδα. Μεγάλη και λαμπρή η Κυριακή των Βαΐων. Όλοι οι χωριανοί, με τα γιορτινά τους ρούχα και τα βαγιόκλαδα στο χέρι, πήγαιναν στην εκκλησία. Κατά τη Μεγάλη Είσοδο ο παπάς με το Ευαγγέλιο, διευκρινίζει, περνούσε πάνω από τις βάγιες, τις οποίες έριχναν στο δάπεδο οι επίτροποι. Μικροί και μεγάλοι τότε έπεφταν και έπαιρναν βάγιες με στριμωξιές, γιατί τις θεωρούσαν ευλογημένες. Αυτές τις βάγιες τις έπαιρναν για τα σπίτια τους και τις έβαζαν στην εξώπορτα του σπιτιού και άλλες στο εικόνισμα και έμειναν εκεί μέχρι τον επόμενο χρόνο. Με λίγα βαγιόφυλλα, χαμομήλι και θυμίαμα μαζί, συνεχίζει ο εκπαιδευτικός, θυμιάτιζαν τα μικρά παιδιά, που ήταν άρρωστα στα μάτια, στ' αυτιά, από σπασμούς και άλλα. Από το βράδυ-εσπέρας της Κυριακής των Βαΐων άρχιζε η ακολουθία του Νυμφίου, οι Αγρυπνίες, όπως τις έλεγαν, και τις οποίες παρακολουθούσαν με ξεχωριστή ευσέβεια".
Από τη Μ. Δευτέρα μέχρι και τη Μ. Παρασκευή πενθούσαν οι Καραγκούνες γυναίκες. Γύριζαν τα μανίκια από τα πουκάμισα προς τα κάτω, καθώς και τα συγκουνομάνικα οι μεγαλύτερες. Την Μ. Τετάρτη δεν έπλεναν ρούχα στα καζάνια με ζεστό νερό, γιατί πρόδωσαν το Χριστό. Το βράδυ, ξημερώνοντας η Μ. Πέμπτη, έβγαζαν στους φράχτες από καλαμποκιές κόκκινο μαντήλι ή κόκκινη ποδιά και τα άφηναν όλη τη νύχτα, δείχνοντας έτσι το κόκκινο αίμα του Χριστού. Τη Μεγάλη Πέμπτη, που τελούνταν η λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, όλα τα Καραγκουνόσπιτα πήγαιναν στην εκκλησία δύο πρόσφορα (πτάρια), το ένα για τον παπά και το άλλο στο οποίο έγραφαν από πάνω τα ονόματα των μελών της οικογένειας και από κάτω: Υπέρ αγρών, ποιμνίων και αμπελώνων, για το σπίτι. Τα τοποθετούσε ο παπάς στο ιερό και στην Αγία Τράπεζα να είναι ευλογημένα. Στο τέλος της Θείας Λειτουργίας τα έπαιρναν τα δικά τους για τα σπίτια τους από όπου ο καθένας έτρωγε το μερίδιο με τ' όνομα του, για να είναι καλά με τη χάρη του Εσταυρωμένου. Τη Μεγάλη Πέμπτη έβαφαν, επίσης, κόκκινα αβά (40-50), τα λεγόμενα μεγαλοπεφτήσια. Δύο απ' αυτά έβαζαν στο εικόνισμα και τρία στ' αμπέλι, για να μην πέφτουν άσχημες βροχές. Σημάδευαν επίσης τ' αρνιά στ' αυτί, για να ματώσει, έφτιαναν φούντες για τα μοσχάρια, τσαντήλες για το τυρί, βάφτιζαν τα μωρά, έφτιαναν τις κουλούρες από χερίσιο κερί, καθώς και τα χαϊμαλιά.
Το βράδυ της Μ. Πέμπτης, που διάβαζε ο παπάς τα δώδεκα Ευαγγέλια, κατέβαζαν το Χριστό από το ιερό και τον τοποθετούσαν στο μέσο του ναού. Όλοι σχεδόν οι χωριανοί, μικροί και μεγάλοι παρακολουθούσαν με τρεμούλα -ψυχής το δράμα του Εσταυρωμένου. Κορίτσια, που φορούσαν μαντήλια στο κεφάλι συμμετέχοντας έτσι στο θείο δράμα, τοποθετούσαν στεφάνια από Καραγκούνες συντροφεύουν το Χριστό το βράδυ της Μ. Πέμπτης πολύχρωμα λουλούδια επάνω στο σταυρό, καθώς και στα χέρια και τα πόδια του Χριστού. Γυναίκες έφτιαναν κερί, ύψους 1,50 μ., ίσιο, με τα μικρά παιδιά τους και μ' αυτό έζωναν την μέση του Χριστού. Το είχαν- εξηγεί ο εκπαιδευτικός- σε καλό, για να μεγαλώσουν τα παιδιά τους με τη χάρη του Χριστού. Πολλοί έφτιαναν πολλά μέτρα κερί και έζωναν απ' έξω την εκκλησία. Το βράδυ της Μ. Πέμπτης πολλές γυναίκες με τα μικρά παιδιά έμεναν όλη τη νύχτα στην εκκλησία. Κάθονταν στις στρωμένες ψάθες τους και συντρόφευαν τον Χριστό φορώντας σκούρες ποδιές και μώβ τραχλιές.
Πρέπει να σημειωθεί, αναφέρεται στη σχετική μελέτη, πως το πρωί, στη Θ. Λειτουργία, πήγαιναν οι γυναίκες σιτάρι, κομμάτια ψωμί, ελιές, σταφυδόπιττες. Περίμεναν οι ψυχές των πεθαμένων. Αν δεν πήγαινε έστω ένας, έμεναν πικραμένες. Επίσης, πήγαιναν και στους τάφους του νεκροταφείου, όπου άναβαν τα κανδήλια και έβαζαν κόκκινα αβγά.
Το βράδυ, λοιπόν της Μ. Πέμπτης οι γυναίκες, που συνόδευαν το Χριστό όλη τη νύχτα, τραγουδούσαν λυπητερά τραγούδι, που σκόρπιζαν συγκίνηση σε μικρούς και μεγάλους.
Η Μ. Παρασκευή βαριά και λυπητερή ημέρα στη συνείδηση του Καραγκούνη. Πένθιμη ημέρα, πολύ πένθιμη. Το βαρύ πένθος το διαλαλούσαν με το παραπάνω τραγούδι: Σήμερα μαύρος ουρανός.... τα μικρά παιδιά, τα δασκαλούδια, που γύριζαν σ' όλα τα σπίτια του χωριού από τα χαράματα μαζεύοντας χαρούπια, σύκα, αβγά κόκκινα. Και ο παπάς, καθώς και οι βουκόλοι γύριζαν αυτή τη μέρα σ' όλο το χωριό μαζεύοντας χρήματα, αβγά, προϊόντα. Η καμπάνα όλη τη μέρα χτυπούσε νεκρικά. Δεν εργάζονταν στα κτήματα, ούτε έπαιζαν χαρτιά στα καφενεία, ούτε έπιναν ποτά. Οι γυναίκες δεν σκούπιζαν τα σπίτια ούτε μέσα, ούτε τις ρούγες, για να μη βγουν μυρμήγκια.
Όλη μέρα γυναίκες και κορίτσια έπαιρναν το δρόμο, με προφανή λύπη, για την εκκλησία με πολύχρωμα λουλούδια στα χέρια, τα οποία έθεταν στον Επιτάφιο και ασπάζονταν με τρεμάμενα χείλη τον Εσταυρωμένο. Οι μανάδες μάλιστα περνούσαν τα μικρά παιδιά κάτω από τον Επιτάφιο τρεις φορές, για να έχουν την ευλογία του Χριστού, ο οποίος έδειξε προς αυτά ιδιαίτερη αγάπη.
Με αγωνία περίμεναν οι Καραγκούνηδες -μικροί και μεγάλοι- να βραδιάσει να πάνε στην εκκλησία, για να ψάλλουν τα εγκώμια. Μέσα στην εκκλησία, όλοι οι χωριανοί κρατούσαν στα χέρια τους χειροποίητες κηροκλούρες. Σαν τελείωνε η ακολουθία, τέσσερα παιδιά, ηλικίας 18-25 χρόνων, έπαιρναν στους ώμους τους το κοβούκλιο με τον Επιτάφιο για την περιφορά του. Μπροστά τα εξαπτέρυγα, μετά ο παπάς μ' όλο το χωριό έβγαιναν από τη δυτική πόρτα της εκκλησίας και υπό τον πένθιμο ήχο της καμπάνας γίνονταν η περιφορά. Στο δρόμο, ο παπάς διάβαζε από μια φορά σε τρία σημεία τα ονόματα των πεθαμένων όλων των οικογενειών, που ήταν γραμμένα από τους Επιτρόπους σε μια κατάσταση, ενώ οι ψαλτάδες έψαλλαν το αιωνία η μνήμη.
Σαν επέστρεφαν στο ναό, για να μπουν μέσα από την νότια πόρτα, περνούσαν όλοι οι χωριανοί κάτω από τον Επιτάφιο, για να έχουν τη χάρη του Εσταυρωμένου. Μάλιστα μερικοί έπαιρναν τις λαμπάδες από το κοβούκλιο του Επιταφίου, για τα σπίτια τους, καθώς και επιταφιολούλουδα. Το θεωρούσαν καλό, ευλογία Χριστού. Το βράδυ της Μ. Παρασκευής, σαν γύριζαν στα σπίτια τους, έχυναν το νερό από τα γκιούμια ή τις στάμνες, γιατί το θεωρούσαν βαμμένο από το αίμα του Χριστού. Επίσης, έφτιαναν το προζύμι, για να ζυμώσουν το Μ. Σάββατο ψωμί καινούργιο και τα πρόσφορα.
Πρωί - πρωί το Μ. Σάββατο οι γεροντότεροι και τα μικρά παιδιά πήγαιναν στην εκκλησία για να μεταλάβουν. Πολύ πρωί, οι γυναίκες έπαιρναν καινούργιο νερό από την βρύση για ευτυχία μακριά από την επήρεια των κακών πνευμάτων. Την ίδια μέρα πήγαιναν και τα φωτίκια, δώρα (παπούτσια, λαμπάδες, σιταροκλούρα, πέντε αυγά κόκκινα) στους κουμπάρους ο Νουνός ή στα βαπτιστικά του, για να τα φορέσουν τη Λαμπρή. Οι χωριανοί, που είχαν καλύτερη οικονομική κατάσταση, πήγαιναν δώρα στις φτωχότερες οικογένειες, όπως κρέας, τυρί, γάλα, γιαούρτι. Και το βακούφ' (εκκλησία), βοηθούσε με κρέας και χρήματα τις φτωχές οικογένειες. Τέλος, το Σάββατο βράδυ έπεφταν για ύπνο, γιατί γύρω στις 3 πρωινή θα τούς "έκραζε" η καμπάνα για την Ανάσταση.